Polacy mówią o jedzeniu... Konceptualizacja czynności jedzenia w świetle polskiej leksyki
Abstrakt
W artykule zajmuję się polskim słownictwem dotyczącym czynności jedzenia. Wychodząc z założenia, że leksyka działa jak czułe urządzenie do wykrywania i rejestracji zmian w historii i kulturze, i odwołując się do metodologii lingwistyki kognitywnej, opisuję trzy profile konceptualizacyjne czynność jedzenia. Jako pierwszy opisowi podlega profil biologiczny (z 3 ścieżkami poznawczymi: jedzenie – to życie, jedzenie – to siła, a także jedzenie – to ochrona). W polu „czasowników jedzenia” traktowanego jako fakt biologiczny wyodrębniam te, opisujące czynność jedzenia z punktu widzenia sposobu jej wykonywania, zwłaszcza prędkości (szybko − wolno) oraz wielkości porcji wkładanych do ust (małe lub wielkie kęsy), ilości spożytego pokarmu, estetyki, widocznego apetytu oraz swego rodzaju rytmiczności i automatyzmu spożywania posiłku lub posługiwania się sztućcami, których funkcja w jedzeniu jest porównywana z wiosłem − podczas pływania łodzią czy z pałaszem − podczas walki. W drugiej kolejność zajmuję się nowszymi profilami poznawczymi: psychicznym i kulturowym. Interesują mnie zwłaszcza, utrwalone w języku, współczesne zmiany w traktowaniu czynności jedzenia ku pojmowaniu jej np. jako zagrożenia lub zaburzenia ze sfery ludzkiej psychiki (por. jedzenioholizm, feederyzm, manoreksja, ortoreksja itp.), sposób spędzania czasu (por. gastroturystyka, foodie, pornografia jedzenia itp.) czy jako swoistej filozofii życia i komponent tożsamości kulturowej człowieka (por. freeganin, frutarianin, fleksitarianin, solarianin).
Słowa kluczowe
lingwistyka kognitywna; jedzenie; językowy obraz świata; profil poznawczy
Bibliografia
Bartmiński, J. 1990. ta. W: Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, s. 109‒127. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Bartmiński, J., Chlebda, W. 2013. Problem konceptu bazowego i jego profilowania – na przykładzie stereotypu Europy. Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury 25, s. 69‒95.
Dawidziak-Kładoczna, M. 2013. Nazwy potraw a marketing. Perswazyjne środki językowe we współczesnym nazewnictwie gastronomicznym. Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Filologia Polska. Językoznawstwo 9, s. 85–108.
Dąbrowska, A. 1998. O językowym zachowaniu się przy stole. Dlaczego upiększamy nazwy potraw. W: Oczywisty urok biesiadowania, red. P. Kowalski, s. 248–253. Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej.
Dźwigoł, R. 2013. O jedzeniu i pracy – na podstawie polskich przysłów. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Linguistica 8, s. 62–72.
Filar, D. 2010. Synonimia leksykalna w leksykologii i leksykografii polskiej. Roczniki Humanistyczne 58, z. 6, s. 41−57.
Lesz-Duk, M. 2002. Słownictwo kulinarne we współczesnej polszczyźnie. Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Filologia Polska. Językoznawstwo 4, s. 175–180.
Lewiński, P.H. 1998. Smak zdrowia i raju, czyli o reklamie produktów spożywczych. W: Oczywisty urok biesiadowania, red. P. Kowalski, s. 254–260. Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej.
Łachnik, J. 2022. Nowe słownictwo związane z jedzeniem na materiale obserwatorium językowego UW. Próba rekonstrukcji struktury pola tematycznego. Prace Filologiczne 77, s. 25–45.
Mitrenga, B. 2014. Zmysł smaku. Studium leksykalno-semantyczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Nowowiejski, B. 2005. Małgorzata Witaszek-Samborska, Studia nad słownictwem kulinarnym we współczesnej polszczyźnie, Poznań 2005 , s. 444. Białostockie Archiwum Językowe 5, s. 213–218 .
Przymuszała, L. 2021. „Rozkosz dla zmysłów”, czyli język kart dań. LingVaria16/1 (31), s. 225–234.
Wierzchowska, M. 1999. „Niewypowiedzianie smaczne, nieopisanie pięknie pachnące” – opis smaku i zapachu w komunikatach perswazyjnych na przykładzie tekstów reklam telewizyjnych. W: Polszczyzna w komunikowaniu publicznym. Prace poświęcone Profesor Halinie Satkiewicz z okazji jubileuszu Jej i Jej Zakładu, red. W. Gruszczyński, J. Bralczyk, G. Majkowska, s. 107–114. Warszawa: Aspra JR F.H.U.
Witaszek-Samborska, M. 2005. Studia nad słownictwem kulinarnym we współczesnej polszczyźnie. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Wójcicka, M. 2010. Menu jako gatunek językowo-kulturowej wypowiedzi. W: Historie kuchenne. Rola i znaczenie pożywienia w kulturze, red. R. Stoličná, A. Drożdż, s. 274–279. Cieszyn – Katowice – Brno: Uniwersytet Śląski w Katowicach.
Źródła
Adalberg S., 1889−1894, Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich, Warszawa: Księgarnia E. Wende i S-ka.
DS – Czesak, A, Szałkiewicz, Ł, Żurowski, S., brw., Dobry słownik, https://dobryslownik.pl/
SEJPBr – Brűckner, A. 1927. Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Krajowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Krzyżanowski, J. red. 1969−1978. Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich w oparciu o dzieło Samuela Adalberga oprac. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Masłowski W., Masłowska D. 2000. Wielka księga przysłów polskich. Kęty: Klub dla Ciebie – Bauer-Weltbild Media.
SJPDor – Doroszewski, W. red. 1958–1969. Słownik języka polskiego, t. 1–10 + suplement. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
SJP PWN – Słownik języka polskiego PWN [sjp.pwn.pl].
WSJP PAN – Żmigrodzki, P. red. 2007–. Wielki słownik języka polskiego PAN. Online: https://wsjp.pl/ [dostęp: wrzesień–październik 2023].
Uniwersytet Warszawski Polska
http://orcid.org/0000-0002-4710-9826
