O elementach gwarowych w siedemnastowiecznych nazwiskach z parafii Daleszyce
Abstrakt
Artykuł zawiera analizę siedemnastowiecznych protonazwisk z terenu parafii Daleszyce (woj. świętokrzyskie, pow. kielecki) pod kątem występowania w nich fonetycznych cech dialektalnych. Materiał badawczy został wyekscerpowany z rękopisów czterech ksiąg metrykalnych (ksiąg urodzeń), spisywanych w języku łacińskim. Analiza wykazała, że badany materiał antroponimiczny przechowuje w sobie różnorodne cechy fonetyczne przez cały XVII w. Daleszyckie antroponimy historyczne rejestrują zarówno cechy typowo małopolskie (przejście wygłosowego -ch w -k), cechy mazowieckie (wahania w grupach ge : g’e, ke : k’e; stwardnienie l’), mazowiecko-wielkopolskie (wahania w grupach -ew-/-ow-), jak i ogólnodialektalne (mazurzenie czy obecność spółgłosek protetycznych). W analizowanym materiale pojawiły się także różne przejawy hiperpoprawności względem form gwarowych – m.in. szadzenie, usuwanie h- i j- w nagłosie odczuwanych jako formy z protezą, wtórne unosowienie e w pozycjach innych niż te będące wynikiem upodobnienia fonetycznego do sąsiednich spółgłosek nosowych. Artykuł może w pewnym stopniu wypełnić lukę w badaniach antroponimicznych Kielecczyzny w XVII w.
Słowa kluczowe
antroponimia; nazwiska; gwary kieleckie; Daleszyce
Bibliografia
Cygan, S. 2002. Gwara kielecka. W: Mała Ojczyzna Świętokrzyskie. Dziedzictwo kulturowe, red. G. Okła, s. 225–233. Kielce: Zakład Wydawniczy SFS.
Cygan, S. 2005. Gwary kieleckie. W: Kurs etnograficzny „Świętokrzyskie – jakie cudne”. Materiały pomocnicze, s. 30–57. Kielce: WDK Kielce.
Cygan, S. 2011. Przejawy świadomości językowej mieszkańców wsi końca XX wieku na przykładzie Lasocina na Kielecczyźnie. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Dejna, K. 1993. Dialekty polskie. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Dejna, K. 1994. Atlas gwar polskich. Sektor VII (kielecki). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Dejna, K. 1998. Atlas gwar polskich, t. 1: Małopolska. Warszawa: Upowszechnianie Nauki – Oświata „UN-O”.
Dubisz, S., Karaś, H., Kolis, N. 1995. Dialekty i gwary polskie. Warszawa: „Wiedza Powszechna”.
Kaleta, Z. 1998. Nazwisko w kulturze polskiej. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Karaś, H. 2010, Wtórna nosowość (hasło). W: Dialekty i gwary polskie. Kompendium internetowe. Online: http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=leksykon&lid=755 [dostęp: 10.09.2022].
Kopertowska, D. 1980. Kieleckie antroponimy XVI i XVII wieku. Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna.
Kopertowska, D. 1988. Nazwy osobowe mieszkańców podkieleckich wsi (1565–1694). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kopertowska, D. 2003. Charakterystyczne dla Kielecczyzny zjawiska gwarowe występujące w tekstach folklorystycznych tego regionu. Język Polski 83/4–5, s. 297–307.
Kreja, B. 2001. Słowotwórstwo polskich nazwisk. Struktury sufiksalne. Kraków: Wydawnictwo Naukowe DWN.
Kresa, M. 2011. Antroponimia pogranicza mazowiecko-podlaskiego w XVIII w. (na przykładzie parafii Stoczek w pow. węgrowskim), niepublikowana praca doktorska.
Krok, K. 2004. Stan gwary kieleckiej na przykładzie wsi z okolic Bodzentyna. W: Językoznawstwo jako przedmiot zainteresowań studenckich kół naukowych, red. I. Jaros, s. 75–86. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Kuć, J. 2003. Przydomki szlacheckie jako jeden ze sposobów identyfikacji szlachty z parafii trzebieszowskiej w 2. poł. XVII w. Białostockie Archiwum Językowe 3, s. 119–132.
Lange, M. 2019. Nazwiska mieszkańców parafii Pączewo-Czarnylas na Kociewiu od XVII do XIX w. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Lica, Z. 2020. O niemieckich nazwiskach współczesnych Polaków. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Łojek, A. 2019a. Antroponimia Kielecczyzny I połowy XIX w. (na przykładzie nazwisk mieszkańców parafii Daleszyce odnotowanych w księgach metrykalnych z lat 1826–1830). Kraków: „Księgarnia Akademicka”.
Łojek, A. 2019b. Charakterystyczne dla Kielecczyzny fonetyczne cechy gwarowe dziewiętnastowiecznych nazwisk. W: Język jako świadectwo kultury. Język. Kultura. Społeczeństwo III, red. S. Cygan, s. 175–187. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Łojek, A. 2020. Język świętokrzyskiej wsi. Stylizacja gwarowa w prozie autobiograficznej Zbigniewa Masternaka. W: Język jako świadectwo kultury. Język. Kultura. Społeczeństwo IV, red. S. Cygan, s. 149–162, Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Łojek, A. 2021a. Dziewiętnastowieczne nazwiska szlachty, mieszczan i chłopów w ujęciu socjolingwistycznym (na materiale z Kielecczyzny). W: Tradycja i nowoczesność w badaniach języków słowiańskich, red. J. Kulwicka-Kamińska, A. Moroz, s. 75–92. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Łojek, A. 2021b. Nazywam się (X), więc (skąd?) jestem – nazwisko a terytorialna i społeczna identyfikacja jednostki. W: W poszukiwaniu tożsamości językowej, red. nauk. A. Hau, M. Trendowicz, t. VI, s. 67–78. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Łojek, A. 2021c. Imiona chrzestne nadawane w parafii Daleszyce w latach 1602–1617, 1702– 1717, 1802–1817, niepublikowana praca magisterska.
Łojek, A. 2022. Gwary świętokrzyskie w funkcji podstawy stylizacji językowej bohaterów filmu „Księstwo” (2011) w reżyserii Andrzeja Barańskiego. W: Studia młodych badaczy języka regionu. Stare – nowe. Dawne – współczesne, red. B. Osowski, K. Zagłoba, s. 27–50. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie Studia Polonistyczne.
Pawłowski, E. 1966. Podział gwar małopolskich na tle wzajemnych wpływów gwarowych oraz nowych tendencji językowych. Rozprawy Komisji Językowej WTN 6, s. 191–202.
Pazdur, A. 1955. Z zagadnień dialektologii Kielecczyzny. Słowo tygodnia. Dodatek społeczno-kulturalny „Słowa Ludu” 28(170), s. 3.
Raszewska-Klimas, A. 2017. Elementy gwarowe w historycznych nazwiskach mieszkańców ziemi piotrkowskiej. Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 64, s. 265–274.
Raszewska-Klimas, A. 2018. Charakterystyka nazwisk mieszkańców Piotrkowa Trybunalskiego. Polonica 38, s. 135–146.
Reichan, J. 2002. Zarys dziejów badań nad dialektem środkowo- i północnomałopolskim. W: Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Karolowi Dejnie, s. 407–418. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe.
Rymut, K. 1991. Nazwiska Polaków. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Rymut, K. 1999a. Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, t. 1. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk.
Rymut, K. 1999b. Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, t. 2. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk.
Sieradzki, A. 2013. Poznańskie derywaty nazwiskowe XVI–XVIII wieku. Poznań: Wydawnictwo „Rys”.
Sikora-Serocka, E. 2021. Nazwiska mieszkańców parafi i pod wezwaniem św. Józefa Oblubieńca NMP w Bielinach w latach 1638–2000 (na podstawie ksiąg metrykalnych), niepublikowana praca doktorska.
Urbańczyk, S. 1984. Zarys dialektologii polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
