Historycznie o czasowniku zdechnąć – zdychać (na marginesie wypowiedzi medialnej J. Bralczyka)
Abstrakt
Dyskusja nad słownictwem nazywającym śmierć zwierzęcą toczy się w przestrzeni publicznej już od dłuższego czasu. Przybrała jednak na sile po wypowiedzi medialnej znanego językoznawcy J. Bralczyka, który w jednym z programów telewizyjnych powiedział, że preferuje tradycyjne formy językowe w odniesieniu do zwierząt, np. przygarnąć (nie adoptować), zdechnąć – zdychać (nie umrzeć – umierać). Podstawowym celem niniejszego tekstu jest przybliżenie historycznej ewolucji tytułowego czasownika w języku polskim na tle filozoficznego podejścia do zwierząt oraz zachodzących współcześnie zmian kulturowych w ich traktowaniu.
Słowa kluczowe
antropocentryzm; etymologia; semantyka; polszczyzna współczesna; polszczyzna historyczna; status zwierząt
Bibliografia
Bańko, M. 2013. Umrzeć – zdechnąć. Poradnia Językowa PWN. Online: https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/umrzec-zdechnac;14051.html [dostęp: 22.07.2024].
Burzyńska, A.B., Kamieniecki, J. 1997/1998. Wpływ przeszłości na językowy obraz śmierci ludzi i zwierząt w polszczyźnie. Etnolingwistyka 9/10, s. 81–92.
Buttler, D. 1978. Rozwój semantyczny wyrazów polskich. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Daniłowicz, W. 2020. Teoria etyczna J. Benthama a dereifikacja i prawa zwierząt. Studia Prawnicze 1 (221), s. 7–27. Online: https://czasopisma.inp.pan.pl/index.php/sp/article/view/2102/1449 [dostęp: 26.07.2024].
Grabowska, B. 2012. Kartezjańska koncepcja zwierzęcia-maszyny i jej konsekwencje. Filo-Sofija 2 (17), s. 39–49. Online: https://repozytorium.umk.pl [dostęp: 25.07.2024].
Grzenia, J. 2006. Zasady komunikacji internetowej. W: Polszczyzna na co dzień, red. M. Bańko, s. 311–345. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Gustawicz, B. 1887. Słowo wstępne. Opiekun Zwierząt Domowych i Pożytecznych (1), s. 1–9. Online: https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/343560/edition/328154/content [dostęp: 22.07.2024].
Gustawicz, B. 1889. Do członków. Opiekun Zwierząt Domowych i Pożytecznych 1, s. 2–4. Online: https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/343563/edition/328156/content [dostęp: 22.07.2024].
Kempf, Z. 1985. Wyrazy „gorsze” dotyczące zwierząt. Język Polski 2–3, s. 125–144.
Kempf, Z. 1989. Dwa aspekty wyrazów negatywnych dotyczących zwierząt. Język Polski 1–2, s. 208–209.
Kłosińska, K. 2017. Zdychać. Poradnia Językowa PWN. Online: https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Zdychac;17678.html [dostęp: 22.07.2024].
Kłosińska, K. 2021. Pszczoła umiera czy zdycha?. Poradnia Językowa PWN. Online: https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Pszczola-umiera-czy-zdycha;21121.html [dostęp: 22.07.2024].
Lejman, J. 2005. Zwierzęta w filozofii. Zarys historii problemu: od filozofów starożytnych do I. Kanta). Wschodni Rocznik Humanistyczny 2, s. 325–367. Online: http://wrh.edu.pl/wp-content/uploads/2017/07/18_jacek_lejman_2005.pdf [dostęp: 25.07.2024].
Lejman, J. 2013. Filozoficzne źródła naszego stosunku do zwierząt. Aksjologiczny status zwierząt i ludzi. Ethos. Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL 2 (102), s. 67–95. Online: https://czasopisma.kul.pl/index.php/ethos/article/view/5591/5342 [dostęp: 26.07.2024].
Lejman, J. 2015. Człowiek a zwierzę. Biologiczne i kulturowe źródła antropocentryzmu. Wschodni Rocznik Humanistyczny 11, s. 283–293. Online: http://wrh.edu.pl/wp-content/uploads/2018/06/Jacek-Lejman_wrh_11_2015.pdf [dostęp: 25.07.2024].
Mosiołek, K. 1992. Stereotypy psa zawarte w języku polskim. Poradnik Językowy 4, s. 301–304.
NKPP – Krzyżanowski, J. red. 1969–1978. Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. 1–3. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Opiekun Zwierząt Domowych i Pożytecznych 1887/1892. Kraków: Nakładem Krakowskiego Stowarzyszenia Ochrony Zwierząt, Drukarnia A. Koziańskiego. Online: https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/343573?language=en#description [dostęp: 27.07.2024].
Pajdzińska, A. 2017. Śmiercią jakby płytszą nie umierają, ale zdychają zwierzęta (obraz zwierząt w polszczyźnie na tle ustaleń nauk przyrodniczych). Etnolingwistyka 29, s. 135–148.
Passi, I. 1980. Powaga śmieszności. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Pies zdechł, a nie umarł. Prof. Jerzy Bralczyk zaskoczył dziennikarzy w studiu TVP Info. Online: https://www.tvp.info/79289753/prof-jerzy-bralczyk-zaskoczyl-dziennikarzy-w-studiu-tvp-info [dostęp: 22.07.2024].
Polaczek, S. 1892. Bądźcie ludźmi i ochraniajcie zwierzęta. Opiekun Zwierząt Domowych i Pożytecznych 1, s. 3–9. Online: https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/343567/edition/328159/content [dostęp: 27.07.2024].
Przyjaciel Zwierząt. Pisemko Przyrodnicze dla Młodzieży i Ludu 1879/1880, red. i wyd. B. Gustawicz. Kraków: Drukarnia A. Koziańskiego. Online: https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/355125?language=en [dostęp: 27.07.2024].
SeBor – Boryś, W. 2005. Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
SFAP – Piela, A. 2018. Słownik frazeologizmów z archaizmami. Pamiątki przeszłości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
SFJP – Skorupka, S. 1985. Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1–2. Warszawa: Wiedza Powszechna.
SJPDor – Doroszewski W. red. 1958–1969, Słownik języka polskiego, t. 1–11. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
SL – Linde, S.B. 1994–1995. Słownik języka polskiego, t. 1–6. Warszawa: Gutenberg Print.
SPP – Grochowski, M. 1995. Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
SSP – Krasiński, A.S. 1885. Słownik synonimów polskich, t. 1–2. Kraków: Akademia Umiejętności. Online: https://pbc.gda.pl/dlibra/doccontent?id=59961 [dostęp: 29.07.2024].
Sstp – Urbańczyk, S. red. 1953–2002. Słownik staropolski, t. 1–11. Wrocław–Warszawa–Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
Steffen, W. 1986. Wyrazy „lepsze” i „gorsze”. Język Polski 5, s. 336–340.
SW – Karłowicz, J., Kryński, A., Niedźwiedzki, W. red. 1900–1927. Słownik języka polskiego, t. 1–8. Warszawa: Nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego.
SWil – Zdanowicz, A. i in. oprac. 1861. Słownik języka polskiego, t. 1–2. Wilno: M. Orgelbrand.
Szromba, Z. 1960/1961. Gustawicz Bronisław. W: Polski słownik biograficzny, t. 9, s. 174–175. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Świderek, J. 2006. Starożytne koncepcje racjonalizmu a zagadnienie rozumności zwierząt. Wschodni Rocznik Humanistyczny 3, s. 225–245. Online: http://wrh.edu.pl/wp-content/uploads/2017/07/11_jolanta_swiderek_2006.pdf [dostęp: 25.07.2024].
Tyburski, W. 2015. Człowiek i świat zwierząt w horyzoncie myślowym doby nowożytnej (wybrane stanowiska). Przegląd Filozoficzny 2 (94), s. 11–23. Online: https://pf.uw.edu.pl/images/NUMERY_PDF/094/2-151_Tyburski.pdf [dostęp: 25.07.2024].
USJP – Dubisz, S. red. nauk. 2003. Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1–4. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt. Dz. U. z 2023 r. poz. 1580. Online: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19971110724/U/D19970724Lj.pdf [dostęp: 26.07.2024].
WSJP PAN – Żmigrodzki, P. red. 2007–. Wielki słownik języka polskiego PAN. Online: http://www.wsjp.pl [dostęp: 27.07.2024].
Zacharek, N. 2017. Zwierzę domowe jako członek rodziny w XIX i XXI wieku. Tematy z Szewskiej 2 (19), s. 96–112.
Uniwersytet Śląski w Katowicach Polska
http://orcid.org/0000-0003-2115-7456
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
