Termin substytucja w ujęciu fonodydaktycznym i logopedycznym. Analiza porównawcza
Abstrakt
Celem artykułu było przyjrzenie się terminowi substytucja. Interesujące wydało się skoncentrowanie na sposobach jego definiowania lub stosowania w kontekście błędów wymowy popełnianych przez cudzoziemców, szczególnie w dwóch różnych dyscyplinach naukowych – glottodydaktyce polonistycznej (ściślej: fonodydaktyce) i logopedii – choć niekoniecznie w tym samym znaczeniu, mimo odniesienia do tego samego lub podobnego obiektu badania. Analizę rozpoczął przegląd definicji ze słowników ogólnych i specjalistycznych wraz ze sformułowaniem konceptu/-ów. Następnie badanie podporządkowane zostało podejściu socjoterminologicznemu, uwzględniającemu kontekstową aktualizację znaczeń, obserwowaną polisemię i synonimię (potencjał negocjacyjny – jak się zdaje – determinujący aktualnie rozwój obu nauk), a także socjo-kognitywnemu, sprawdzającemu popularność stosowania terminu i sposoby jego rozumienia w określonym kontekście. Zarówno termin ogólny, jak i te precyzowane przydawkami (np. fonetyczna, fonologiczna) zostały opisane i zegzemplifikowane dzięki bazie tekstów z obu dyscyplin, by ukazać podobieństwa oraz rozbieżności wynikające z przyjętych perspektyw czy innych celów naukowo-badawczych lub praktycznych ich reprezentantów. Przeprowadzona analiza pozwoliła zaobserwować proces determinologizacji, a także współwystępowanie w obu dyscyplinach kilku niejednakowych pojęć nazywanych tymi samymi terminami. Badanie wpisuje się w nurt deskryptywistyczny, jednakże aspiruje do bycia głosem w dyskusji na temat precyzyjnego formułowania opisów, szczególnie w dyscyplinach, które dzielą zainteresowania z innymi naukami.
Słowa kluczowe
substytucja; glottodydaktyka; logopedia
Bibliografia
Bauman-Waengler, J. 2012. Articulatory and phonological impairments: a clinical focus. Boston: Pearson.
Biernacka, M. 2019a. Błąd glottodydaktyczny w zakresie podsystemu fonicznego – głos w dyskusji. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców. Acta Universitatis Lodziensisis 26, s. 183–196.
Biernacka, M. 2019b. Fonodydaktyka w kształceniu akademickim przyszłych logopedów i nauczycieli języka polskiego jako obcego/drugiego. Logopaedica Lodziensia 3, s. 31–43. DOI: 10.18778/2544-7238.03.03.
Biernacka, M. 2021. Jak bywają nazywane błędy wymawianiowe popełniane przez cudzoziemców? – uwagi terminologiczne na marginesie badań ankietowych. Academic Journal of Modern Philology 13, s. 31–39.
Binkuńska, E. 2016/2017. Artykulacja oraz cechy anatomiczne i fizjologiczne narządów mowy u dzieci pięcio- i sześcioletnich. Biuletyn Logopedyczny 1−2, s. 55−73.
Ciszewska-Psujek, U. 2020. Trudności fonetyczno-fonologiczne osób uczących się języka polskiego jako obcego w perspektywie logopedyczno-glottodydaktycznej. Logopedia 49, s. 199–217.
Czempka-Wewióra, M., Graboń, K. 2017. Diagnoza i postępowanie logopedyczne w nauczaniu języka polskiego jako obcego. Postscriptum Polonistyczne 1(19), s. 147–161.
Debski, R., Młyński, R., Redkva, M. 2022. The phonological skills of bilingual preschool children speaking Polish and Ukrainian in Poland. International Journal of Bilingual Education and Bilingualism 25 (5), s. 1624–1640.
Dębski, R. 2015. Phonological patterns in the speech of English-Polish bilingual children in Australia. Initial findings. LingVaria 2 (20), s. 27–40.
Dukiewicz, L., Sawicka, I. 1995. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.
Emiluta-Rozya, D. 2013. Całościowe badanie logopedyczne. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej.
Gębal, P. 2019. Dydaktyka języków obcych. Wprowadzenie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Golanowska, M. 1996. Stan polskich badań nad rozwojem artykulacji dziecka. Audiofonologia 9, s. 61–88.
Gostkowska, K. 2015. Język-kultura-technologia: rozwój polskiej i francuskiej terminologii biomedycznej. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Grabias, S. 2003. Język w zachowaniach społecznych. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Grabias, S. 2010–2011. Logopedia – nauka o biologicznych uwarunkowaniach języka i zachowaniach językowych. Logopedia 39–40, s. 9–34.
Ikeda, A. 2010. Co japoński student myśli o głoskach polskich – kilka uwag z perspektywy logopedycznej. W: Spotkania polonistyk trzech krajów – Chiny, Korea, Japonia. Rocznik 2009, s. 179–185. Tokio: Katedra Kultury Polskiej TUFS.
Kamper-Warejko, J., Kaproń-Charzyńska, I. 2015. Błąd wymowy czy wada wymowy? Rozważania na marginesie nauki języków obcych. Linguodidactica 19, s. 105–121.
Kania, J.T. 1982. Szkice logopedyczne. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Kijewska, A. 2001. Bułgarskie interferencje fonetyczne w języku polskim a błąd glottodydaktyczny (na materiale prac pisemnych studentów bułgarskich). W: Inne optyki. Nowe programy, nowe metody, nowe technologie w nauczaniu kultury polskiej i języka polskiego jako obcego, red. R. Cudak, J. Tambor, s. 263–274. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Komorowska, H. 1980. Nauczanie gramatyki języka obcego a interferencja. Audiolingwalizm, kognitywizm, interferencja. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Krawczyk, A., Lorenc, A. 2019. Diagnoza artykulacji u dzieci dwujęzycznych wychowujących się w środowisku polsko-amerykańskim. Logopedia 48 (2), s. 307–334.
Leonard, L.B. 2006. SLI – Specyficzne zaburzenia rozwoju językowego. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Lipiec, D., Więcek-Poborczyk, I. 2019. Terapia rotacyzmu w dyslaliach. Poradnik Językowy 2, s. 53–65.
Maciołek, M. 2018. Obrazki do kształtowania percepcji słuchowej oraz wymowy cudzoziemców uczących się języka polskiego. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Madelska, L. 2010. Między logopedią a glottodydaktyką. Wielkopolski Przegląd Logopedyczny 1 (9), s. 57–65.
Majewska-Tworek, A. 2005. Zastosowanie metod logopedycznych w pracy nad doskonaleniem wymowy polskiej. W: Język a komunikacja 8, t. 3, red. M. Dąbrowska, s. 283–287. Kraków: Krakowskie Towarzystwo Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji Językowej.
Majewska-Tworek, A. 2019. Wymowa polska jako obca. Rozwiązywanie trudności artykulacyjnych w grupie międzynarodowej na rocznym kursie przygotowawczym. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców. Acta Universitatis Lodziensis 26, s. 209–220.
Majtczak, T., Sieradzka-Baziur, B. 2008. Interferencja w procesie przyswajania języka polskiego przez Japończyków. W: W poszukiwaniu nowych rozwiązań. Dydaktyka języka polskiego jako obcego u progu XXI wieku, red. W.T. Miodunka, A. Seretny, s. 169–184. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Mitrinović, V. 1972. O trudnościach studentów belgradzkich w przyswajaniu wymowy polskiej. Język Polski 52 (5), s. 358–369.
Młynarczyk, M. 2013. Artykulacja polskich głosek u chińskich studentów uczących się języka polskiego. Studia Linguistica 32, s. 133–145.
Młyński, R. 2021. Ocena dwujęzyczności dziecięcej przy zastosowaniu formuły RIOT. Logopaedica Lodziensia 5, s. 159–170.
Młyński, R. 2023. Świadomość logopedów w zakresie glottodydaktycznej perspektywy kształcenia językowego dzieci z doświadczeniem migracji. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców. Acta Universitatis Lodziensisis 30, s. 337–351.
Osowicka-Kondratowicz, M. 2014. Dane z rozwoju mowy dziecka oraz terapii logopedycznej w interpretacji fonologicznej zjawisk fonetycznych współczesnej polszczyzny. Prace Językoznawcze 16 (2), s. 53–62.
Ostapiuk, B. 1997. Zaburzenia dźwiękowej realizacji fonemów języka polskiego – propozycja terminów i klasyfikacji. Audiofonologia 10, s. 117–136.
Ostapiuk, B. 2002. Rodzaje i jakość dźwiękowych realizacji polskiego fonemu /r/ w ankyloglosji. Logopedia 30, s. 91–103.
Ostapiuk, B. 2008. Standard postępowania logopedycznego w dyslalii ankyloglosyjnej. Logopedia 37, s. 141–166.
Perlin, J. 1995. Kategorie interferencji fonemicznych. Biuletyn PTJ, s. 75–86.
Pluta-Wojciechowska, D. 2007. „Wymiary głoski” – jako istotne elementy poznania – podstawą kategoryzacji dyslalii. Próba opisu. Logopedia 36, s. 51–76.
Pluta-Wojciechowska, D. 2012. Opis zaburzeń mowy jako pierwszy etap postępowania logopedycznego. Logopedia Silesiana 1, s. 31–46.
Pluta-Wojciechowska, D. 2015. Wymowa cudzoziemców uczących się języka polskiego jako L2 w oczach logopedy: rekonesans zagadnień. Forum Logopedyczne 23, s. 26–33.
Pluta-Wojciechowska, D. 2019. O badaniach logopedycznych. Refleksje naukowca i praktyka. W: Metodologia badań logopedycznych z perspektywy teorii i praktyki, red. S. Milewski, K. Kaczorowska-Bray, s. 47–55. Gdańsk: Grupa Wydawnicza Harmonia.
Polański, E., Nowak, T. 2011. Najnowszy podręcznik gramatyki języka polskiego. Kraków: Petrus.
Selinker, L. 1972. Interlanguage. Product Information International Review of Applied Linguistics in Language Teaching 10, s. 209–241.
Sękowska, E. 1997. Polska grupa etniczna w Wielkiej Brytanii i jej języki. W: Język polski poza granicami kraju, red. S. Dubisz, s. 162–173. Opole: Uniwersytet Opolski.
Sikorska, T. 1996. System fonologiczny języka polskiego w porównaniu z serbskim. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców. Acta Universitatis Lodziensisis 7 (8), s. 145–152.
Smoczyński, P. 1965. Trudności Niemców z wymową polską oraz związane z tym inne lingwistyczne problemy. Język Polski 45 1, s. 22–31.
Szpyra-Kozłowska, J. 2002. Wprowadzenie do współczesnej fonologii. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Świstowska, M. 2011. Między logopedią a glottodydaktyką. Zastosowanie metod logopedycznych w nauczaniu języka polskiego jako obcego. W: Polonistyka bez granic, t. 2: Glottodydaktyka polonistyczna – współczesny język polski – językowy obraz świata, red. R. Nycz, W.T. Miodunka, s. 93–100. Kraków: Universitas.
Węsierska, K. 2014. Interwencja logopedyczna w przypadku jąkania u osób bilingwalnych. W: Dwujęzyczność, wielojęzyczność, wielokulturowość. Szanse i zagrożenia na drodze do porozumienia, red. K. Kuros-Kowalska, I. Loewe, s. 119–136. Gliwice: Wydawnictwo Komlogo.
Więcek-Poborczyk, I., Lipiec, D. 2017. Patofonetyka w praktyce logopedycznej. W: Głos – Język – Komunikacja, red. A. Myszka, K.I. Bieńkowska, I. Marczykowska, t. 4, s. 79–92. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Wójcik, P. 2012. Kształcenie wymowy języka polskiego jako obcego. W: (Nie)swój język polski. Nowe horyzonty w językoznawstwie stosowanym, s. 21–31. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
EJP – Urbańczyk, S. red. 1994. Encyklopedia języka polskiego. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich .
ISJP – Bańko, M. red. 2000. Inny słownik języka polskiego, t. 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
PSJS – Szulc, A. red. 1984. Podręczny słownik językoznawstwa stosowanego. Dydaktyka języków obcych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
PSWP – Zgółkowa, H. red. 2003. Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, t. 40. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz.
SDJO – Szulc, A. red. 1994. Słownik dydaktyki języków obcych PWN. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
SJPSz – Szymczak, M. red. 1978–1981. Słownik języka polskiego, t. 3. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
SPG – Skarżyński, M. 2000. Słownik przypomnień gramatycznych. Kraków: Księgarnia Akademicka.
SSiZ – Bańko, M., Drabik, L., Wiśniakowska, L. red. 2007. Słownik spolszczeń i zapożyczeń. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
SSKJS – Rudnik-Karwatowa, Z., Karpińska, H. 1999. Słownik słów kluczowych językoznawstwa slawistycznego. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
STJ – Gołąb, Z., Heinz, A., Polański, K., red. 1968. Słownik terminologii językoznawczej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
STL – Surowaniec, J. 1992. Słownika Terminów Logopedycznych. Kraków: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie.
SW – Karłowicz, J. i in. 1900–1927. Słownik języka polskiego (tzw. Słownik warszawski), t. 6, 1915. Warszawa: Nakł. prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego.
SWJPDun – Dunaj, B. red. 2001. Słownik współczesnego języka polskiego, t. 4. Kraków: Wydawnictwo SMS.
SWO – Tokarski, J. red. 1980. Słownik wyrazów obcych PWN. Warszawa: Wydawnictwo PWN.
SWOiZOzA – Kopaliński, W. 2000. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Warszawa: Świat Książki.
USJP – Dubisz, S. red. nauk. 2003. Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 4. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
WSWB – Bańko, M. red. nauk. 2005. Wielki słownik wyrazów bliskoznacznych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
WSWO – Bańko, M. red. nauk. 2003. Wielki słownik wyrazów obcych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
WSWOiT – Markowski, A., Pawelec, R. 2001. Wielki słownik wyrazów obcych i trudnych. Warszawa: Wydawnictwo Wilga.
Encyklopedia logopedii. Online: https://www.komlogo.pl/encyklopedia/135-s/1532-substytucja [dostęp: 15.03.2024].
SGJP – Woliński, M., Saloni, Z., Wołosz, R., Gruszczyński, W., Skowrońska D., Bronk, Z. 2020. Słownik gramatyczny języka polskiego. Warszawa. Online: http://sgjp.pl [dostęp: 15.03.2024].
SJP PWN – Słownik języka polskiego PWN. Online: https://sjp.pwn.pl/ [dostęp: 15.03.2024].
SJPDor – Doroszewski, W. red. 1958–1969. Słownik języka polskiego, t. 1–11. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Online: https://doroszewski.pwn.pl/ [dostęp: 15.03.2024].
Słownik logopedyczny. Online: https://www.logopedia.net.pl/hasla/42/substytucja.html [dostęp: 15.03.2024].
Słownik pojęć. Online: https://mikroporady.pl/slownik-pojec/substytucja [dostęp: 15.03.2024].
WSJP PAN – Żmigrodzki, P. red. 2007–. Wielki słownik języka polskiego PAN. Online: https://wsjp.pl/ [dostęp: 15.03.2024].
Uniwersytet Łódzki Polska
http://orcid.org/0000-0002-2414-9745
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
