Od nazwy żeńskiej do feminatywum. Z dziejów kategorii słowotwórczej i jej nazewnictwa
Abstrakt
W artykule przedstawiono historię stosowania terminu feminatywum w polskiej literaturze językoznawczej oraz języku ogólnym. Podjęto również kwestię wyodrębnienia kategorii słowotwórczej nazw żeńskich w dawnych gramatykach oraz odniesiono się do współczesnych propozycji jej definiowania. W badaniach wykorzystano ekscerpcję ręczną oraz korpusową. Autorka ustaliła, że propagatorem terminu feminatywum był Bogusław Kreja, który jako pierwszy użył go w artykule z 1964 roku. W publikacjach językoznawczych w 2 poł. XX wieku termin feminatywum występował sporadycznie. Regularnie zaczął być stosowany jako synonim terminu nazwa żeńska na przełomie dwóch pierwszych dekad XXI wieku. Natomiast do jego medialnej popularności przyczyniło się wpisanie feminatywum na listę słów w konkursie na Słowo Roku 2019. Pierwszeństwo w wyróżnieniu kategorii nazw żeńskich autorka artykułu przypisała Piotrowi Statoriusowi-Stojeńskiemu, który w 1568 roku opublikował po łacinie gramatykę języka polskiego dla cudzoziemców.
Słowa kluczowe
historia terminów gramatycznych; kategoria słowotwórcza; nazwy żeńskie; feminatywum
Bibliografia
Anusiewicz, J., Handke, K. red. 1994. Płeć w języku i kulturze. Język a kultura 9. Wrocław: Wydawnictwo „Wiedza o Kulturze”.
Kępińska, A. oprac. Piotr Statorius-Stojeński. Polonicae grammatices institutio. W: Dawne ortografie, gramatyki i podręczniki języka polskiego. Online: https://gramatyki.uw.edu.pl/book/168 [dostęp: 4.03.2024].
Dubisz, S. 2021. Raz jeszcze o feminatywach i feminizmie – uwagi spokojne. Poradnik Językowy 5, s. 111–113.
Grzegorczykowa, R. 1984. Zarys słowotwórstwa polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Grzegorczykowa, R., Laskowski, R., Wróbel, H. red. 1999. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, t. 2, cz. 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Jankowska, K. 2021. Emancypacja, feminizm, sufrażyzm w słownikach języka polskiego. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica 55, s. 207–219. DOI: 10.18778/0208-6077.55.13.
Karwatowska, M., Szpyra-Kozłowska, J. 2005. Lingwistyka płci. Ona i on w języku polskim. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Klemensiewicz, Z. 1957. Tytuły i nazwy zawodowe kobiet w świetle teorii i praktyki. Język Polski 2, s. 101–119.
Kreja, B. 1964. Słowotwórstwo nazw żeńskich we współczesnym języku polskim. Język Polski 3, s. 129–140.
Kreja, B. 1981. Zjawisko derywacji substytucyjnej w historii języka polskiego. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica 2, s. 91–101.
Krysiak, P. 2020. Nazwy żeńskie we współczesnej leksykografii polskiej i francuskiej. Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe.
Krysiak, P., Małocha-Krupa, A. 2020. Feminatywum, feminatyw, nazwa żeńska, żeńska końcówka – problemy terminologiczne. Oblicza Komunikacji 20, s. 229–238. DOI: 10.19195/2083-5345.12.15.
Kucała, M. 1994. Przedwojenne wyrazy (ze słownika pod red. T. Lehra-Spławińskiego, nie umieszczone w słowniku pod red. M. Szymczaka). Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Językoznawcze 8, s. 111–117.
Kuraszkiewicz, W., Olesch, R. 1986. Piotr Statorius Stojeński o polskim języku literackim (Polonicae grammatices institutio, 1568). W: Polski język literacki. Studia nad historią i strukturą, W. Kuraszkiewicz, s. 384–408. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kwiecień, M., Łaziński, M. red. 2019. Słowa roku, słowa miesiąca, słowa dnia. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa . Online: https://sloworoku.uw.edu.pl/sites/default/files/slowa_rmd.pdf [dostęp: 5.02.2024].
Luto-Kamińska, A. 2021. Kim były szesnastowieczne malarki, murarki i mydlarki. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica 55, s. 11–35. DOI: 10.18778/0208-6077.55.01.
Łaziński, M. 2006. O panach i paniach. Polskie rzeczowniki tytularne i ich asymetria rodzajowo-płciowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Małocha-Krupa, A. red. 2015. Słownik nazw żeńskich polszczyzny. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Małocha-Krupa, A. 2018. Feminatywum w uwikłaniach językowo-kulturowych. Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe.
Nagórko, A. 1996. Słowotwórstwo w polskich pracach językoznawczych XIX i pocz. XX wieku. Prace Filologiczne 41, s. 43–72.
Narodowy Fotokorpus Języka Polskiego. Online: https://nfjp.pl [dostęp: 1.03.2024].
NKJP PELCRA. Narodowy Korpus Języka Polskiego. Online: http://www.nkjp.uni.lodz.pl [dostęp: 12.01.2024].
Pęzik, P. 2020. Budowa i zastosowania korpusu monitorującego MoncoPL. Forum Lingwistyczne 7, s. 133–150. DOI: 10.31261/FL.2020.07.11.
Polański, K. red. 2003. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.
Puzynina, J. 1964. Słowotwórstwo w gramatykach staropolskich (Z historii polskiej nauki o budowie wyrazów I). Prace Filologiczne 18, cz. 3, s. 185–202.
Satkiewicz, H. 1969. Produktywne typy słowotwórcze współczesnego języka ogólnopolskiego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Stanowisko Rady Języka Polskiego w sprawie żeńskich form nazw zawodów i tytułów przyjęte na posiedzeniu plenarnym Rady 19 marca 2012 roku. Online: https://rjp.pan.pl/?view=article&id=1359:stanowisko-rady-jzyka-polskiego-w-sprawie-eskich-form-nazw-zawodow-i-tytuow&catid=109 [dostęp: 1.03.2024].
Stanowisko Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN w sprawie żeńskich form nazw zawodów i tytułów (25 XI 2019). Online: https://rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1861:stanowisko-rjp-w-sprawie-zenskich-form-nazw-zawodow-i-tytulow [dostęp: 1.03.2024].
Statorius-Stojeński, P. 1568. Polonicae grammatices institutio in eorum gratiam qui eius linguae elegantiam cito & facile addiscere cupiunt. Cracoviae: apud Mathiam Wirzbietam. Online: https://polona.pl/item-view/3811bfe7-8088-41a1-900c-99387d087972?page=8 [dostęp: 12.02.2024].
Szpyra-Kozłowska, J. 2021. Nianiek, ministra i japonki. Eseje o języku i płci. Kraków: Universitas.
Woźniak, E. 2021. Recenzja: Jolanta Szpyra-Kozłowska, Nianiek, ministra i japonki. Eseje o języku i płci, Kraków: Universitas, 2021, ss. 496. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica 55, s. 260–266. DOI: 10.18778/0208-6077.55.15 [dostęp: 4.03.2024].
WSJP PAN. Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki. Online: https://wsjp.pl/ [dostęp: 4.03.2024].
Żarski, W. 1992. Feminativa w polszczyźnie mówionej mieszkańców Wrocławia. W: Polszczyzna mówiona wrocławian. Cz. 2. Studia z zakresu fonetyki i morfologii, red. F. Nieckuła, s. 125–134. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
