Historia – kultura – język. O mechanizmach rozwoju polszczyzny
Abstrakt
Interpretacja mitu o wieży Babel pozwala wychwycić ogólny mechanizm kształtowania się języków: zdarzenie / dzieje / historia > zmiany kulturowe > zmiany językowe, czyli zjawisko pozajęzykowe > zmiany zewnętrznojęzykowe > zmiany wewnętrznojęzykowe. Najczęstsze zajwiska pozajęzykowe to ruchy migracyjne, wydarzenia polityczne, wydarzenia nadnaturalne i uwarunkowane cywilizacyjnie. Czynniki zewnętrznojęzykowe układają się w cztery opozycyjne procesy występujące w dwóch płaszczyznach : demokratyzacja <--> elitaryzacja; etnicyzacja <--> globalizacja. W tej sferze czynników kształtują się także wzory mowy, których repertuar sprowadza się do pięciu typów opozycji: konserwatyzm – modernizm, kosmopolityzm – nacjonalizm, puryzm – liberalizm, normatywizm – wolicjonalizm, racjonalizm – emocjonalizm. Na oddziaływania czynników pozajęzykowych i zewnętrznojęzykowych nakładają się mechanizmy wewnętrznojęzykowe regulujące proporcje między składnikami systemu językowego: kompletacja, ekonomizacja, unifikacja, repartycja i nobilitacja.
Słowa kluczowe
historia; kultura; język; ewolucja języka; mechanizmy rozwoju polszczyzny; czynniki pozajęzykowe; czynniki wewnętrznojęzykowe; czynniki zewnętrznojęzykowe
Bibliografia
Bajerowa, I. 1980. Wpływ techniki na ewolucję języka polskiego. Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Bajerowa, I. 2003. Zarys historii języka polskiego 1939–2000. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Baudouin de Courtenay, J.N. 1922. Zarys historii języka polskiego. W: Dzieła wybrane, tenże, 1983, t. 5, s. 99–186. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Bednarczuk, L. 1986. Wprowadzenie. W: Języki indoeuropejskie, red. tenże, t. 1, s. 17–49. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Budzyńska-Daca, A. 2015. Retoryka debaty. Polskie wielkie debaty przedwyborcze 1995–2010. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Budzyńska-Daca, A. red. 2016. 20 polskich telewizyjnych debat przedwyborczych. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
Długosz-Kurczabowa, K., Dubisz, S. 2006. Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Dubisz, S. 1997. Język polski poza granicami kraju – wstępne informacje i definicje. W: Język polski poza granicami kraju, red. nauk. tenże, s. 13–46. Opole: Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Opolskiego.
Dubisz, S. 1999. Z historii puryzmu i liberalizmu językowego. W: Polszczyzna w komunikowaniu publicznym, red. W. Gruszczyński, J. Bralczyk, G. Majkowska, s. 9–17. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA.
Dubisz, S. 2005. Językowa dziewiętnastowieczność. W: Polonistyka w przebudowie, red. M. Czermińska i in., t. 2, s. 585–600. Kraków.
Dubisz, S. 2012. Język – Historia – Kultura (wykłady, rozprawy, rozważania), t. 3. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
Dubisz, S. 2013. Kultura językowych zachowań. Od dialogu do polilogu – czyli o tym, jak rozmawiał włodyka z żoną, pan z wójtem i plebanem, rodak z rodakiem, a Polak z Polakiem. W: Kultura zachowań językowych Polaków. Materiały z VIII Forum Kultury Słowa, Rzeszów, 20–22 października 2011, red. nauk. M. Krauz, K. Ożóg, s. 19–37. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Dubisz, S. 2017. Językoznawcze studia polonistyczne (pisma wybrane, uzupełnione, zmienione), t. 5: Współczesna polszczyzna ogólna. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
Dubisz, S. 2020. Najnowsze dzieje języka polskiego. Rozwój polszczyzny w latach 1918–2018. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa.
Dubisz, S. 2022. Najnowsze dzieje języka polskiego (1918–2018). Poradnik Językowy 10, s. 11–26.
Heinz, A. 1978. Dzieje językoznawstwa w zarysie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Jodłowski, S. 1979. Losy polskiej ortografii. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Klemensiewicz, Z. 1974. Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kłosińska, K. 2012. Etyczny i pragmatyczny. Polskie dyskursy polityczne po 1989 roku. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury.
Krzemień-Ojak, S., Nowowiejski, B. red. 2001. Przyszłość języka. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Kurkowska, H. red. 1981. Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Miodunka, W.T. 2006. Język polski w Unii Europejskiej. W: Na chwałę i pożytek nasz wzajemny. Złoty jubileusz „Polonicum”, red. E. Rohozińska, M. Skura, A. Piasecka, s. 177–186. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Moszyński, L. 1984. Wstęp do filologii słowiańskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
SMiTK – Kopaliński, W. 1985. Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Starowieyski, M. 2011. Tradycje biblijne. Biblia w kulturze europejskiej. Kraków: Wydawnictwo PETRUS.
USJP – Dubisz, S. red. nauk. 2003. Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1–4 (1–6). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Uniwersytet Warszawski Polska
http://orcid.org/0000-0002-4784-5399
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
