Poetyckie sposoby wyrażania ocen. Wartościująca funkcja formy metrycznej w wierszu Juliana Tuwima Ruch
Abstrakt
W artykule omówione zostały pokrótce środki wartościowania zakodowane w języku (słownictwo aksjologiczne) oraz bardziej złożone sposoby wyrażania ocen stosowane w wypowiedziach, a oparte na wykorzystaniu konotacji oraz implikatur konwersacyjnych (porównania, metafory, ironia). Przedmiotem dokładniejszej analizy jest użycie formy wiersza w funkcji wartościującej. Ilustrację łącznego zastosowania różnych środków oceniających, w tym środków wersologicznych, stanowi utwór Juliana Tuwima Ruch. Budowa metryczna tego wiersza – rzadko stosowany w Polsce 4-akcentowiec toniczny – pełni funkcję metafory dźwiękowej, która współtworzy karykaturalny obraz ruchu przechodniów przemieszczających się w pośpiechu i bez wyraźnego celu po ulicach miasta, tak więc rytm toniczny staje się istotnym czynnikiem satyrycznego ujęcia tematu utworu.
Słowa kluczowe
wartość; ocena; ironia; semantyka form wierszowych; Julian Tuwim; miasto; ludzie-manekiny
Bibliografia
Apresjan, J.D. 1980. Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, przeł. Z. Kozłowska, A. Markowski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Apresjan, J.D. 2012. Konotacje jako składnik pragmatyki słowa (ujęcie leksykograficzne), [w]: Z warsztatu leksykografa, red. Z. Zaron, s. 64–88. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Pracownia Pragmatyki i Semantyki Językoznawczej.
iBartmiński, J. 2014. Polskie wartości w europejskiej aksjosferze. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Bartmiński, J., Mazurkiewicz-Brzozowska, M. red. 1993. Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Dobrzyńska, T., Kopczyńska, Z. 1979. Tonizm. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Dobrzyńska, T. 2003. Wiersz i aksjologia. Konotacje wartościujące formy wierszowej w ‘Mona Lizie’ Zbigniewa Herberta. W: Język w kręgu wartości. Studia semantyczne, red. J. Bartmiński, s. 225-239. Lublin: Wydawnictwo UMCS; przedruk: Dobrzyńska, T. 2003. Tekst – styl – poetyka, s. 163-177. Kraków: UNIVERSITAS.
Dobrzyńska, T. 2014. Formy wiersza jako nośniki znaczeń. W: Znakowe wartości kultury, red. Z. Kloch, Ł. Grutzmacher, M. Kaźmierczak, s. 267-287. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego; przedruk (ze zmianami): Dobrzyńska, T. 2015. Tekst poetycki i jego konteksty, s. 213-238. Warszawa: Wydawnictwo IBL; przedruk (ze zmianami) w: Zeldowicz, G., Piątkowska, J. red. 2020. Znaki czy nie znaki?, t. 3: Struktura i semantyka utworów lirycznych, s. 127-152. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Fras, J. 2001. Język polityki. W: Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, red. S. Gajda, s. 318-350. Opole: Uniwersytet Opolski. Instytut Filologii Polskiej.
Głowiński, M. 2001. Nowomowa. W: Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, s.173-182. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Głowiński, M. 2009. Nowomowa i ciągi dalsze. Szkice dawne i nowe. Kraków: UNIVERSITAS.
Grice, H. P. Logika a konwersacja, przeł. J. Wajszczuk. Przegląd Humanistyczny 1977, nr 6, s. 85-99.
Grzędzielska, M. 1983. Metafora dźwiękowa. W: Studia o metaforze II, red. M. Głowiński i A. Okopień-Sławińska, s. 175-179. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Język w kręgu wartości. Studia semantyczne, red. J. Bartmiński. 2003, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Język – wartości – polityka. Zmiany rozumienia nazw wartości w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Raport z badań empirycznych, oprac. zespół: J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel, M. Brzozowska, I. Lappo, U. Majer-Baranowska, B. Żywicka, red. J. Bartmiński. 2006. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Jordanskaja, L., Mielczuk, I. 1988. Konotacja w semantyce lingwistycznej i leksykografii. W: Konotacja, red. J. Bartmiński. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Kopczyńska, Z. 1970. Znaczenie wyboru formy wierszowej (na przykładzie polskiego 8-zgłoskowca). Pamiętnik Literacki, z. 4, s. 179-195.
Kopczyńska, Z., Dobrzyńska, T., Pszczołowska, L. 2007. Znaczenie wyboru formy wiersza. Trzy studia. Warszawa: Wydawnictwo IBL.
Kopczyńska, Z., Pszczołowska, L. 1969. Znaczenie i wartość form wierszowych w kontekście literackim epoki. (Poezja polskiego baroku). Pamiętnik Literacki, z. 3, s. 195-210.
Kopczyńska, Z., Pszczołowska, L.1986. Funkcje semantyczne form wierszowych w poezji polskiego romantyzmu. Mickiewicz – Słowacki – Zaleski. Pamiętnik Literacki, z. 3, s. 143-156.
Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, t. 1: Dom, red. J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel, B. Żywiecka. 2015. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Mayenowa, M.R. 1971. Z zagadnień semantyki form wierszowych. W: Metryka słowiańska, red. Z. Kopczyńska, L. Pszczołowska. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Norwid, C. 1977. Poezja i dobroć. Wybór utworów, oprac. M. Piechal. Warszawa: PIW.
Pszczołowska, L. 1981. Semantyka form wierszowych. Pamiętnik Literacki, z. 4, s. 191-203; przedruk: Pszczołowska, L. 2002. Wiersz – styl – poetyka, s. 268-285. Kraków: UNIVERSITAS.
Puzynina, J. 1992. Język wartości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Puzynina, J. 1997. Słowo – wartość – kultura. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
Semantyka form wierszowych. Słowiańska Metryka Porównawcza, t. III, red. L. Pszczołowska. 1988. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Sperber, D., Wilson, D. 1986. Ironia a rozróżnienie między użyciem i przywołaniem, przeł. M.B. Fedewicz. Pamiętnik Literacki, z. 1, s. 265-288.
Tuwim. J. 1986. Wiersze wybrane, oprac. M. Głowiński (wyd. 4 rozszerzone). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Wartości w języku i tekście. Język a kultura, t. 3, red. J. Puzynina i J. Anusiewicz. 1991. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski.
