Zmiany wymagań syntaktycznych w procesach gramatykalizacji i postgramatykalizacji przyimków wyłączających
Abstrakt
Artykuł prezentuje w ujęciu dynamicznym powstanie i rozwój tak zwanych przyimków wyłączających w języku polskim na tle słowiańskim. Autorzy kładą nacisk na procesy gramatykalizacji i postgramatykalizacji, w wyniku których powstają tak pierwotne, jak i wtórne przyimki w rodzaju bez – przez, oprócz, poza, kromia, wyjąwszy, z wyjątkiem itd. Większość tych wyrażeń powstała z rzeczowników, przysłówków lub czasowników, natomiast przyimki oprócz i poza powstały z innych przyimków, odpowiednio prócz oraz po + za. W wyniku tych procesów doszło do przekształcenia cech kategorialnych przyimków, które nasycają się nowymi treściami i przechodzą na wyższy (nieprzedmiotowy) poziom języka, by ostatecznie zmienić się w tzw. kontekstualizatory. O rekategoryzacji badanych wyrażeń świadczą m.in.: zmiany składniowe, przynajmniej w zakresie rodzaju prawostronnego argumentu i kontekstowego uogólnienia, redukcja fonologiczna (cf. proče > proč, kromia > krom), a także utrata własności składniowych charakterystycznych dla form wyjściowych. Nadal jednak zachowują (dziedziczą) one rekcję, charakterystyczną dla ich podstaw, por. krom + gen, wyjąć + acc > wyjąwszy + acc.
Słowa kluczowe
wyrażenie funkcyjne, składnia, semantyka, rekcja, dyskursyzacja
Bibliografia
Aijmer, K. (1997). I think – an English modal particle. W: T. Swan & O.J. Westvik (red.), Modality in Germanic Languages. Historical and Comparative Perspectives (1–47). Berlin–New York: Mouton de Gruyter.
Arnovick, L.K. (1999). Diachronic pragmatics : seven case studies in English illocutionary development. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing.
Boguslavskij, A. (2008). Odnoznačnoe krome. W: A.V. Bondarko, G.I. Kustova, R.I. Rozina (red.), Dinamičeskie modeli: Slovo. Predloženie. Tekst: Sbornik statej v čest’ E.V. Padučevoj (99–109). Moskva: Jazyki slavjanskix kul’tur.
Breban, T. (2014). What is secondary grammaticalization? Trying to see the wood for the trees in a confusion of interpretations, Folia Linguistica, 48(2), 469–502. doi:https://doi.org/10.1515/flin.2014.016
Brinton, L.J. (1996). Pragmatic markers in English : grammaticalization and discourse functions. Berlin–New York: Mouton de Gruyter.
Brinton, L.J. (2008). The comment clause in English: syntactic origins and pragmatic development. Cambridge–New York: Cambridge University Press.
Brinton, L.J., & Traugott, E. C. (2005). Lexicalization and Language Change. Cambridge–New York–Melbourne–Madrid–Cape Town–Singapore–São Paulo: Cambridge University Press.
Daneš, F. (1985). Věta a text. Studie ze syntaxe spisovné češtiny. Praha: Academia.
Degand, L., & Simon-Vandenbergen, A.-M. (2011). Introduction: Grammaticalization and (inter)subjectification of discourse markers, Linguistics, 49(2), 287–294. doi:https://doi.org/10.1515/ling.2011.008
Dunkel, G.E. (2014). Lexikon der indogermanischen Partikeln und Pronominalstämme (T. 2). Heidelberg: Universitätsverlag Winter.
Grochowski, M. (1984). Składnia wyrażeń polipredykatywnych. (Zarys problematyki). W: Z. Topolińska (red.), Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia (213–299). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Grochowski, M. (1997). Wyrażenia funkcyjne. Studium leksykograficzne. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.
Grochowski, M., Kisiel, A., & Żabowska, M. (2012). Granice jednostek języka a praktyka leksykograficzna, Polonica, 32, 177–190.
Grochowski, M., Kisiel, A., & Żabowska, M. (2014). Słownik gniazdowy partykuł polskich. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Hansen, B. (2017). What happens after grammaticalization? Post-grammaticalization processes in the area of modality. W: D. Van Olmen, H. Cuyckens, & L. Ghesquière (red.), Aspects of Grammaticalization (257–280). Berlin–Boston: De Gruyter Mouton.
Hansen, B., Nekula, M., & Banášová, M. (2011). Nová konstrukce „Karla Gotta nemusím“ v češtině a slovenštině: případ lexikalizace, pragmatikalizace nebo začínající degramatikalizace? Slovo a slovesnost, 72, 243–267.
Haspelmath, M. (2004). On directionality in language change with particular reference to grammaticalization. W: O. Fischer, M. Norde, & H. Perridon (red.), Up and down the Cline – The Nature of Grammaticalization (17–44). Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
Heine, B. (2003). Grammaticalization. W: B.D. Joseph & R.D. Janda (red.), The Handbook of Historical Linguistics (575–601). Oxford: Blackwell Publishing.
Heine, B. (2013). On discourse markers: Grammaticalization, pragmaticalization, or something else? Linguistics, 51(6), 1205–1247. doi:10.1515/ling-2013-0048
Janowska, A. (2015). Kształtowanie się klasy polskich przyimków wtórnych. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Klebanowska, B. (1971). Znaczenia lokatywne polskich przyimków właściwych. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Kopečný, F. (1973). Etymologický slovník slovanských jazyků. Slova gramatická a zájmena (T. 1: Předložky, koncové partikule). Praha: Československá akademie věd.
Kortmann, B. & König, E. (1992). Categorial reanalysis: the case of deverbal prepositions, Linguistics, 30(4), 671–697. doi:https://doi.org/10.1515/ling.1992.30.4.671
Krążyńska, Z. (2000). Staropolskie konstrukcje z przyimkami. Część I [na + acc., w + acc, k(u) + dat., do + gen.]. Poznań: Wydawnictwo WiS.
Krążyńska, Z. (2001). Staropolskie konstrukcje z przyimkami. Część II [po, przez, prze, mi(e)mo, nad, wz, pod, przed, za, o, miedzy + acc.]. Poznań: Wydawnictwo WiS.
Krążyńska, Z. (2004). Staropolskie konstrukcje z przyimkami. Część III, [z + gen., od, u, po + dat./loc., dla, po(d)le, po(d)la, podług, wedle, wedla, według, bez + gen., bez + acc., przez + gen., prze + gen., kromie(a), krom, procz(a), miasto, w miasto, (po-, we-, spo-, wpo-)śr(z)od, przeciw]. Poznań: Wydawnictwo WiS.
Krążyńska, Z. (2010). Staropolskie konstrukcje z przyimkami. Część IV [nad, pod, przed, za, miedzy, z + instr., o, przy, na, w + loc.]. Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”.
Krążyńska, Z. (2012). Staropolskie konstrukcje z przyimkami. Część V. Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”.
de Kurtene Boduen, I. (1871). Nekotorye obščie zamečanija o jazykovedenii i jazyke. Sankt Petersburg: Peč. V.I. Golovina.
Kuryłowicz, J. (1936). Dérivation lexicale et dérivation syntaxique (Contribution à la théorie des parties du discours). Bulletin de la Société de linguistique de Paris, 37(110), 79–92.
Kuryłowicz, J. (1949a). La notion de l’isomorphisme. Travaux du Cercle Linguistiques de Copenhague, 5, 48–60.
Kuryłowicz, J. (1949b). Le problème du classement des cas, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, 9, 20–43.
Kuryłowicz, J. (1965). The evolution of grammatical categories, Diogenes, 51, 55–71. doi:10.1177/039219216501305105
Kuryłowicz, J. (1968). O rozwoju kategorii gramatycznych. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe – Oddział w Krakowie.
Lachur, C. (2010). Leksykalizacja a rozwój kategorii przyimka. W: A. Czapiga & Z. Czapiga (red.), Słowo i tekst w opisie porównawczym (86–95). Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Lesz-Duk, M. (2011). Przyimki wtórne w języku polskim : stan współczesny i ewolucja. Częstochowa: Wydawnictwo Akademii im. Jana Długosza.
Meillet, A. (1912). L’évolution des formes grammaticales, Scientia. Revue internationale de synthese scientifique, 6(12), 384.
Norde, M. (2009). Degrammaticalization. Oxford–New York: Oxford University Press.
Saussure, F. de. (2002). Écrits de linguistique générale. Paris: Gallimard.
Sobotka, P. (2018). Powstawanie słowiańskich przysłówków w świetle danych etymologicznych i historycznoskładniowych (interpretacja funkcjonalna). W: Z. Greń (red.), Prace na XVI Międzynarodowy Kongres Slawistów w Belgradzie 2018. Językoznawstwo (315–324). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Sobotka, P., & Żabowska, M. (2017). Wyodrębnianie, dekodowanie i klasyfikacja historycznych jednostek języka, LingVaria, 24(2), 113–133.
Stępień, M. (2019). Odimiesłowowe wyrażenia metatekstowe z segmentem nie w języku polskim – status językowy i funkcje, Linguistica Copernicana, 16, 157–189. doi:http://dx.doi.org/10.12775/LinCop.2019.007
Traugott, E.C. (1995). The role of the development of discourse markers in a theory of grammaticalization. Referat przedstawiony na: ICHL XII, Manchester.
van der Auwera, J. (2002). More thoughts on degrammaticalization. W: I. Wischer & G. Diewald (red.), New Reflections on Grammaticalization (19–29). Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
van der Auwera, J., & Plungian, V. A. (1998). Modality’s semantic map, Linguistic Typology, 2(1), 79–124. doi:https://doi.org/10.1515/lity.1998.2.1.79
Wajszczuk, J. (2011). Oprócz – jaka to część mowy? Rozmyślania na marginesie Andrzeja Bogusławskiego studium o znaczeniu rosyjskiego krome, Poradnik Językowy, 1, 96–109.
Weiss, D. (2005). Nowe przyimki o pochodzeniu imiesłowowym? W: M. Grochowski (red.), Przysłówki i przyimki. Studia ze składni i semantyki języka polskiego (177–207). Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Instytut Językoznawstwa, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Polska
https://orcid.org/0000-0002-7046-7293
