O eksplikowaniu konceptów kulturowych
Abstrakt
Etnolingwistyka jest nauką o tożsamościach zbiorowych, o narracjach interpretujących rzeczywistość. Tożsamość zbiorowa (podzielane przez zbiorowość przekonania i wartości oraz odpowiadające im symbole) w ramach dyscypliny bywa definiowana jako konstrukt mentalny, do którego dostęp dają dopełniające się i „uzewnętrznione” językowo obrazy. Badanie tożsamości jest najbardziej skuteczne wtedy, gdy jego przedmiotem jest język – i to zarówno w węższym sensie lingwalnym (struktury języka, narracje tekstowe), jak
i w szerszym, semiotycznym. Bez względu jednak na sposób pojmowania etnolingwistyki (lingwistyczny czy semiotyczny) można stawiać pytania o fenomeny językowe składające się na tożsamość, o metody, jakimi da się ją badać, a także o dane źródłowe, na podstawie których wyznaczniki tożsamości wspólnotowej da się rekonstruować. Autorka skupia uwagę na „fenomenach językowych”, które mają charakter narracyjny i składają się na tożsamość zbiorową – traktuje język jako fenomen najbardziej ludzki i znaczący fakt społeczny, który ma udział w konstruowaniu tożsamości zbiorowej. Pojęcie „narracji interpretujących rzeczywistość” odnosi do podmiotowych opowieści o świecie i jego składników, oddawanych w postaci zespołu sądów bardziej i mniej lub bardziej stabilizowanych, do opowieści będących jednocześnie interpretacjami świata i przyjmujących kształt definicji kognitywnych. W ciągu trzydziestu lat operacjonalizowania definicji kognitywnej uformowały się dwa typu opisu etnolingwistycznego – holistyczny (zintegrowany) i separacyjny (izolowany). Opis pierwszy preferowany jest w lubelskim Słowniku stereotypów i symboli ludowych, opis drugi – w Leksykonie aksjologicznym Słowian i ich sąsiadów. Oba typy opisu ujawniają funkcjonowanie wyobrażeń (stereotypów/konceptów) w pewnej sieci powiązań, których odtworzenie pozwala uchwycić system wartości leżący u podłoża badanych języków i kultur. W artykule powiązania te ukazywane są na przykładzie polskich wyobrażeń róży i wolności.
Słowa kluczowe
etnolingwistyka, koncept, stereotyp, definicja kognitywna
Bibliografia
Abramowicz, M., Bartmiński, J., Chlebda, W. (2009). Językowo-kulturowy obraz świata Słowian na tle porównawczym. Założenia programu „A” (10 VI 2009), Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 21, 341–342.
Adamowski, J. (1992). Językowy portret lądu w polskiej kulturze ludowej, Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 5, 83–94.
Bartmiński, J. (1985). Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. W: M. Basaj, D. Rytel (red.), Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, t. 3 (25–53). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Bartmiński, J. (1986). Czym zajmuje się etnolingwistyka, Akcent, 4, 16–22.
Bartmiński, J. (1988a). Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji słowa. W: J. Bartmiński (red.), Konotacja (169–183). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Bartmiński, J. (1988b). Słowo wstępne, Etnolingwistyka, 1, 5–7.
Bartmiński, J. (1990). Punkt widzenia, perspektywa interpretacyjna, językowy obraz świata. W: J. Bartmiński (red.), Językowy obraz świata (109–127). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Bartmiński, J. (1993). O profilowaniu pojęć w słowniku etnolingwistycznym. W: V.N. Toporov (red.), Philologia Slavica. K 70-letiju akademika N. I. Tolstogo (12–19). Moskva: Izdatel’stvo „Nauka”?
Bartmiński, J. (1994). Jak zmienia się stereotyp Niemca w Polsce?, Przegląd Humanistyczny, 5, 81–101.
Bartmiński, J. (1996). O Słowniku stereotypów i symboli ludowych. W: J. Bartmiński (koncepcja całości, red.), S. Niebrzegowska (red.), Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. 1: Kosmos, cz. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie (9–34). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Bartmiński, J. (1998). Podstawy lingwistycznych badań nad stereotypem – na przykładzie stereotypu „matki”. W: J. Anusiewicz, J. Bartmiński (red.), Język a kultura, t. 12: Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne (63–83). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Bartmiński, J. (2006). Językowe podstawy obrazu świata. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Bartmiński, J. (2010). Pojęcie „językowy obraz świata” i sposoby jego operacjonalizacji. W: P. Czapliński, A. Legeżyńska, M. Telicki (red.), Jaka antropologia literatury jest dzisiaj możliwa? (155–178). Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”.
Bartmiński, J. (2011). The Cognitive Definition as a Text of Culture. W: A. Głaz, D.S. Danaher, P. Łozowski (red.), The Linguistics Worldview: Ethnolinguistics, Cognition, and Culture (161–175). London: Versita.
Bartmiński, J. (2014). Narracyjny aspekt definicji kognitywnej. W: D. Filar, D. Piekarczyk (red.), Narracyjność języka i kultury (99–115). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Bartmiński, J. (2015). Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów – co zawiera, na jakich zasadach się opiera, dla kogo jest przeznaczony?. W: J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel, B. Żywicka (red.), Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, t. 1: Dom (7–13). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Bartmiński, J. (2016). O aktualnych zadaniach etnolingwistyki, Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 28, 7–29.
Bartmiński, J. (2018). O założeniach i postulatach lingwistyki kulturowej (na przykładzie definicji PRACY), Półrocznik Językoznawczy Tertium. Tertium Linguistic Journal, 3(1), 26–55.
Bartmiński, J., Bielińska-Gardziel, I. (2015). Polski językowo-kulturowy obraz DOMU i jego profile. W: J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel, B. Żywicka (red.), Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, t. 1: Dom (89–121). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Bartmiński, J., Brzozowska, M. (2016). Koncept PRACY we współczesnej polszczyźnie. W: J. Bartmiński, M. Brzozowska, S. Niebrzegowska-Bartmińska (red.), Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, t. 3: Praca (93–128). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Bartmiński, J., Chlebda, W. (2008). Jak badać językowo-kulturowy obraz świata Słowian i ich sąsiadów?, Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 20, 11–27.
Bartmiński, J., Chlebda, W. (2013). Problem konceptu bazowego i jego profilowania – na przykładzie stereotypu EUROPY, Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 25, 69–95.
Bartmiński, J., Lappo, I., Majer-Baranowska, U. (2002). Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie we współczesnej polszczyźnie, Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 14, 105–151.
Bartmiński, J., Niebrzegowska, S. (1994). Stereotyp słońca w polszczyźnie ludowej, Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 6, 95–143.
Bartmiński, J., Niebrzegowska-Bartmińska, S. (2019). WOLNOŚĆ w polskiej lingwokulturze. W: M. Abramowicz, J. Bartmiński (red.), Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, t. 4: Wolność (181–244). Lublin–Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Bartmiński, J., Panasiuk, J. (1993). Stereotypy językowe. W: J. Bartmiński (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny język polski (363–387). Wrocław: Wiedza o Kulturze.
Bartmiński, J., Żuk, G. (2009). Pojęcie RÓWNOŚCI i jego profilowanie we współczesnym języku polskim, Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 21, 47–67.
Bielińska-Gardziel, I. (2009). Stereotyp rodziny we współczesnym języku polskim. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Burszta, W. J. (2014). Przyleganie do przeszłości. W: E. Golachowska, A. Zielińska (red.), Konstrukcje i destrukcje tożsamości, t. 3: Narracja i pamięć (17–38). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Chlebda, W. (2010). W poszukiwaniu językowo-kulturowego obrazu świata Słowian. W: W. Chlebda (red.), Etnolingwistyka a leksykografia. Tom poświęcony Profesorowi Jerzemu Bartmińskiemu (7–20). Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Chlebda, W. (2014). O potrzebie mapowania polskiej pamięci/niepamięci zbiorowej. W: E. Golachowska, A. Zielińska (red.), Konstrukcje i destrukcje tożsamości, t. 3: Narracja i pamięć (39–47). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Filar, D. (2013). Narracyjne aspekty językowego obrazu świata. Interpretacja marzenia we współczesnej polszczyźnie. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Gajda, S. (2008). Słowiańskie dyskursy tożsamościowe. W: S. Gajda (red.), Tożsamość a język w perspektywie slawistycznej (7–17). Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Głaz, A. (1998). Profilowanie pojęć w tekście a jego nieprzekładalność. W: J. Bartmiński, R. Tokarski (red.), Profilowanie w języku i w tekście (185–194). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Gryshkova, N. (2014). Leksem, pojęcie, stereotyp, koncept, znaczenie, idea – propozycja regulacji terminologicznych. W: I. Bielińska-Gardziel, S. Niebrzegowska-Bartmińska, J. Szadura (red.), Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, t. 3: Problemy eksplikowania i profilowania wartości (21–50). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Grzegorczykowa, R. (2008). Wstęp do językoznawstwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kaczan, A. (2005). Obraz anioła i diabła w przysłowiach i frazeologizmach. W: S. Wasiuta, M. Wójcicka (red.), Humanista wobec tradycji i współczesności. Prace z etnolingwistyki i logopedii (71–83). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Kajtoch, W. (2008). Językowe obrazy świata i człowieka w prasie młodzieżowej i alternatywnej, t. 1–2, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Lappo, I. (2005). Stereotyp Polaka i jego profilowanie w białoruskim kręgu językowo-kulturowym, Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 17, 113–143.
Lewicki, A.M. (1998). Próba profilowania pojęcia „droga” na podstawie idiomatyzmów języka polskiego. W: J. Bartmiński, R. Tokarski (red.), Profilowanie w języku i w tekście (277–288). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Majer-Baranowska, U. (1988). Stereotyp językowy ‘płaczu’ w polszczyźnie ludowej, Etnolingwistyka, 1, 101–131.
Majer-Baranowska, U. (1993). ‘Woda’ – profile pojęcia w polszczyźnie ludowej. W: J. Bartmiński, R. Tokarski (red.), O definicjach i definiowaniu (277–291). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Masłowska, E. (1990). Ludowy stereotyp rzeki – zarys struktury. W: J. Bartmiński, Językowy obraz świata (197–205). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Mazurkiewicz-Brzozowska, M. (1993). PRACA. Wybrane warianty znaczenia słowa we współczesnej polszczyźnie i ich struktura kognitywna. W: J. Bartmiński, M. Mazurkiewicz-Brzozowska (red.), Nazwy wartości. Studia semantyczne (133–145). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Misiak, M. (2018). Między Popradem a Osławą. Tożsamość kulturowo-językowa Łemków w ujęciu etnolingwistycznym. Wrocław: Wydawnictwo Profil.
Mosiołek-Kłosińska, K. (1998). Profile pojęcia „komunizm” (na podstawie wypowiedzi z okresu kampanii wyborczej 1995). W: J. Bartmiński (red.), Profilowanie w języku i w tekście (289–304). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Nagórko, A. (2004). Metody kontrastywne a etnolingwistyka (lingwistyka kulturowa). W: É. Fórián (red.), Multikulturowość, tożsamość narodowa, mniejszości na Węgrzech i w Polsce (23–33). Debreczyn: Kossuth Egyetemi K.
Nagórko, A., Łaziński, M., Burkhardt, H. (2004). Dystynktywny słownik synonimów. Kraków: Universitas.
Niebrzegowska-Bartmińska, S. (2007). Wzorce tekstów ustnych w perspektywie etnolingwistycznej. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Niebrzegowska-Bartmińska, S. (2012). Stereotypy a wartości w językowym obrazie świata. W: M. Korytkowska i in. (red.), Z polskich studiów slawistycznych, seria 12: Językoznawstwo. Prace na XV Międzynarodowy Kongres Slawistów w Mińsku (127–133). Warszawa: Komitet Słowianoznawstwa.
Niebrzegowska-Bartmińska, S. (2011). Stereotypes and values in the linguistic worldview. W: A. Głaz, D.S. Danaher, P. Łozozwski (red.), The Linguistic Worldview. Ethnolinguistics, Cognition, and Culture (198–214). London: Versita.
Niebrzegowska-Bartmińska, S. (2014). Od separacyjnego do holistycznego opisu językowego obrazu świata. Na marginesie dyskusji nad kształtem artykułów w Leksykonie aksjologicznym Słowian i ich sąsiadów. W: I. Bielińska-Gardziel, S. Niebrzegowska-Bartmińska, J. Szadura (red.), Wartości w językowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, t. 3: Problemy eksplikowania i profilowania pojęć (71–102). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Niebrzegowska-Bartmińska, S. (2017). Jakie dane są relewantne etnolingwistycznie?, Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 29, 11–29.
Niebrzegowska-Bartmińska, S. (2019). Róża. W: J. Bartmiński (koncepcja całości, red.), S. Niebrzegowska (red.), Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. 2: Rośliny, cz. 3: Kwiaty (203–238). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Niewiara, A. (2009). Kształty polskiej tożsamości. Potoczny dyskurs narodowy w perspektywie etnolingwistycznej. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Rak, M. (2015). Kulturemy podhalańskie. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Ricoeur P. (2008). Czas i opowieść, t. 3: Czas opowiadany (U. Zbrzeźniak, tłum.). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Sapir, E. (1978). Kultura, język, osobowość. Wybrane eseje (B. Stanosz, R. Zimand, tłum.; A. Wierzbicka, wstęp). Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Taylor, Ch. (2001). Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej (M. Gruszczyński i in., tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Tambor, J. (2008). Mowa Górnoślązaków oraz ich świadomość językowa i etniczna. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu. Śląskiego.
Trzebiński, J. (1981). Twórczość a struktura pojęć. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Trzebiński, J. (2002). Narracyjne konstruowanie rzeczywistości. W: J. Trzebiński, Narracja jako sposób rozumienia świata (17–42). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Trzebiński, J. (2014). Wpływ dynamiki epizodów i klarowności wątku na siłę oddziaływania historii. W: D. Filar, D. Piekarczyk (red.), Narracyjność języka i kultury (35–51). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Tyrpa, A. (2006). Etnolingwistyka ludowa, narodowa, porównawcza – koncepcje neofilologów i polonistów, Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 18, 105–116.
Waszakowa, K. (2001). Polski językowy obraz świata widziany przez pryzmat barwy „żółtej”. W: I. Vaňková (red.), Obraz sveta v jazyce (37–51). Praha: Univerzita Karlova v Praze.
Waszakowa, K. (2008). ‘Uśmiech’ jako słowo i gest mimiczny. Obraz uśmiechu we współczesnej polszczyźnie. W: R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa (red.), Pojęcie – słowo – tekst (151–166). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Whorf, B.L. (1982). Język, myśl, rzeczywistość (T. Hołówka, tłum.; A. Schaff, wstęp). Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Wierzbicka, A. (1978). Sapir a współczesne językoznawstwo. W: E. Sapir, Kultura, język, osobowość. Wybrane eseje (B. Stanosz, R. Zimand, tłum, A. Wierzbicka, wstęp), (5–31). Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Wierzbicka, A. (1999). Język, umysł, kultura (J. Bartmiński, red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Polska
https://orcid.org/0000-0003-0008-8690
