Dublety słowotwórcze w studiach nad historią polskich przysłówków
Abstrakt
W artykule mowa o synonimach słowotwórczych – leksemach tej samej kategorii, powstałych od tej samej podstawy, różniących się jedynie formantem. Obiektem badań są staropolskie przysłówki, wśród których znajduje się aż 100 dubletów: bujnie – bujno; daremnie – daremno; dostatecznie – dostateczno; dostojnie – dostojno; dziwnie – dziwno itd. Autorka pokazuje, jak powstały przysłówki odprzymiotnikowe na -o oraz -e, przy czym podkreśla wagę zasadniczej genezy obu typów, nie pomijając innych źródeł współtworzących klasę przysłówków. Pokazuje, że staropolszczyzna (XIV i XV wiek) to czas zespolenia powstałych w różnych sposób adwerbiów, o czym świadczy duża liczba dubletów słowotwórczych. Dalszy przebieg doboru -e bądź -o uwarunkowany był typem przyrostka bazowego przymiotnika. W dalszej części artykułu pokazuje autorka przesuwanie się przysłówków do innych kategorii gramatycznych. Przysłówki okazały się bardzo niestabilną częścią mowy. Ich prymarną funkcją jest dookreślanie czasownika (o czym mówi już termin adverbium),
funkcją sekundarną – określanie przymiotnika. Użycie metapredykatywne przysłówka zachwiało te syntaktyczne relacje i na bazie przysłówków powstają: intensyfikatory (wysoce, przednie, diabelnie), partykuły (rzekomo, mianowicie, głównie). Dodać tu można dopowiedzenia (właśnie, oczywiście, niewątpliwie) oraz przyimki (przeciwo, mimo, blisko od).
Słowa kluczowe
synonimy słowotwórcze, przysłówki, metatekstowe funkcje przysłówków, intensyfikatory, partykuły, dopowiedzenia, przyimki
Bibliografia
Bal, J. (1974). Formacje przysłówkowe z sufiksalnym j i k typu dzisiaj, wczoraj, dzisiak, tamok w historii i dialektach języka polskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Bałabaniak, D. (2013). Polskie intensyfikatory na tle wyrażeń gradacyjnych. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Bałabaniak, D., Mitrenga, B. (2015). Polskie intensyfikatory w ujęciu historycznym. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Chlebicka, E., Kleszczowa, K. (1996). Derywacja paradygmatyczna. W: K. Kleszczowa (red.), Słowotwórstwo języka doby staropolskiej. Przegląd formacji rzeczownikowych (302–351). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Cyran, W. (1967). Przysłówki polskie. Budowa słowotwórcza. Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Danielewiczowa, M. (2012a). W głąb specjalizacji znaczeń. Przysłówkowe metapredykaty atestacyjne. Warszawa: BEL Studio Sp. z o.o.
Danielewiczowa, M. (2012b). Wokół wyrażenia lepiej. W: A. Mikołajczuk, K. Waszakowa (red.), Odkrywanie znaczeń w języku (49–58). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Dobrzycki, S. (1907). Przysłówki na -o i -ě utworzone od przymiotników w języku staropolskim na podstawie zabytków wieku XIV i XV, Prace Filologiczne, 6, 56–150.
Grochowski, M. (2010). Ewolucja kryteriów podziału gramatycznego leksemów (relatory a spójniki), LingVaria, 15, 2 (30), 55–66.
Grzegorczykowa, R. (1975). Funkcje semantyczne i składniowe polskich przysłówków. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Janowska, A., Pastuchowa, M. (1995). Niebezpieczna kompetencja, Poradnik Językowy, 8, 11–19.
Janowska, A. (2015). Kształtowanie się polskiej klasy przyimków wtórnych. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Kleszczowa, K. (2003). Staropolskie derywaty przymiotnikowe i ich perspektywiczna ewolucja. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Kleszczowa, K. (2015). U źródeł polskich partykuł. Derywacja funkcjonalna, przemiany, zaniki. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Mika, T., Słoboda, A. (2015). Wyrażenia funkcyjne w średniowiecznej polszczyźnie z perspektywy składniowej. Poznań: Wydawnictwo Rys.
Pastuch, M. (2020). Polskie wyrażenia o funkcji dopowiedzeniowej – historia i współczesność. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Petr, J. (1969). Niezłożone formy przymiotników w historii i dialektach języka polskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Smetánka, E. (1895). Adjektivná adverbia na -o a -ê v starošeštině. Listy filologické (Folia philologica), 22, 1/2, 91–130.
Sobotka, P. (2018). Powstawanie słowiańskich przysłówków w świetle danych etymologicznych i historycznoskładniowych (interpretacja funkcjonalna). Z Polskich Studiów Slawistycznych, 13, 2, 315–324.
Szczaus, A. (2005). Rzeczownikowe synonimy słowotwórcze w polszczyźnie XVI wieku. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Trypućko, J. (1948). Mianownik w roli przysłówka w językach słowiańskich. Uppsala: Uppsala universitetsbibliotek.
Waszakowa, K. (2017). Kognitywno-komunikacyjne aspekty słowotwórstwa. Wybrane zagadnienia opisu derywacji w języku polskim. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
Zaron, Z. (2005). Wykładnikami lokalizacji w czasie i przestrzeni – wyrażenia przysłówkowe czy przyimkowe? W: M. Grochowski (red.), Przysłówki i przyimki. Studia ze składni i semantyki języka polskiego (45–56). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
