Afiksy, leksemy czy jednostki operacyjne? Rekonesans
Abstrakt
W artykule rozważany jest rzeczywisty status wyrażeń, które traktowane bywają zazwyczaj jako różnego rodzaju afiksy, a więc wykładniki słowotwórcze. Metodologiczną podstawę opracowania stanowią prace Andrzeja Bogusławskiego, w których znalazła konsekwentne odbicie zasada proporcjonalności języka, wyniesiona przez Ferdynarda de Saussure’a i Ludwiga Wittgensteina do rangi głównego mechanizmu językowego. W pierwszej części opracowania autorka odnosi się polemicznie do relewantnych tez Sebastiana Żurowskiego, w drugiej proponuje zaś rozwiązania pozytywne. Część wyrażeń uznawanych za afiksy to niezależne leksemy, inne mają charakter operacyjny i, jako takie, przynależą raczej do gramatyki niż do leksykonu. Wybrane przykłady reprezentujące oba wyróżnione typy zostały przedstawione w artykule. Zdaniem autorki, polska gramatyka operacyjna domaga się szeroko zakrojonych i systematycznych badań, które mogłyby zaowocować jej szczegółowym opracowaniem.
Słowa kluczowe
słownik, gramatyka, derywacja, fleksja, semantyka
Bibliografia
Bogusławski, A. (1976). O zasadach rejestracji jednostek języka, Poradnik Językowy, 8, 356–364.
Bogusławski, A. (1978a). Jednostki języka a produkty językowe. Problem tzw. orzeczeń peryfrastycznych. W: M. Szymczak (red.), Z zagadnień słownictwa współczesnego języka polskiego (17–30). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Bogusławski, A. (1978b). O jednostkach werbo-prefiksalnych języka rosyjskiego i polskiego. Slavia Orientalis, 3, 379–383.
Bogusławski, A. (1978c). Towards an operational grammar, Studia Semiotyczne, 8, 29–90.
Bogusławski, A. (1988). Język w słowniku. Desiderata semantyczne do wielkiego słownika polszczyzny. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Bogusławski, A. (1992). Two Essays on Inflection. Warszawa: Wydawnictwo Energeia. Pol.
Bogusławski, A. (1993a). O proporcjonalności w języku i jej warunkach. W: J. Sambor, J. Linde-Usiekniewicz, R. Huszcza (red.), Językoznawstwo synchroniczne i diachroniczne (59–76). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Bogusławski, A. (1993b). Polskie po- dystrybutywne i sprawa granic słowotwórstwa, Prace Językoznawcze, 17–18, 61–68.
Bogusławski, A. (1996). Jeszcze o delimitacji bilateralnych wielkości językowych. W: E. Rzetelska-Feleszko (red.), Symbolae Slavisticae. Dedykowane Pani Profesor Hannie Popowskiej-Taborskiej (47–56). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Bogusławski, A. (1998). Preliminaria gramatyki operacyjnej (R. Gozdawa-Gołębiowski, tłum.), Polonica, 13, 163–223.
Bogusławski, A. (2010). Dwa studia z teorii fleksji (i inne przyczynki) (M. Żurba, tłum.). Warszawa: Bel Studio.
Bogusławski, A., Danielewiczowa, M. (2005). Verba polona abscondita. Sonda słownikowa III. Warszawa: Elma Books.
Bogusławski, A., Wawrzyńczyk, J. (1993). Polszczyzna, jaką znamy. Nowa sonda słownikowa, Warszawa: Uniwersytet Warszawski.
Danielewiczowa, M. (2016). Dosięgnąć przedmiotu. Rzecz o Ferdynandzie de Saussurze. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Danielewiczowa, M. (2017). Nazwy czynności i nazwy wytworów czynności w świetle motywujących je czasowników, Prace Filologiczne, 70, 143–157.
Grzegorczykowa, R. (1979). Zarys słowotwórstwa polskiego, wyd. 3. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Grzegorczykowa, R., Puzynina, J. (1979). Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Grzegorczykowa, R., Laskowski, R., Wróbel, H. (red.). (1999). Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Hockett, Ch. (1954). Two models of grammatical description, Word, 10, 210–234.
Jadacka, H. (2001). System słowotwórczy polszczyzny (1945–2000), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Karolak, S. (2001). Od semantyki do gramatyki. Wybór rozpraw. Warszawa: Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk.
Kleszczowa, K. (2015). Neutralizacja deminutywności w polskich derywatach. W: I. Stramljič Breznik (red.), Manjšalnice v slovanskih jezikih: oblika in vloga(159–169). Maribor: Mednarodna založba Oddelka za slovanske jezike in književnosti, Filozofska fakulteta, Univerza w Mariboru.
Kowalik, K. (2007). Hasła formantowe w słownikach ogólnych współczesnej polszczyzny. W: P. Żmigrodzki, R. Przybylska (red.), Nowe studia leksykograficzne (111–122). Kraków: Wydawnictwo Lexis.
Kreja, B. (2000). Z zagadnień ogólnych polskiego słowotwórstwa. Studia. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Kuryłowicz, J. (1949). La nature des procès dits „analogiques”, Acta Linguistica, 5, 121–138.
Nagórko, A. (1998). Zarys gramatyki polskiej (ze słowotwórstwem). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Maldjieva, V. (2009). Gramatyka konfrontatywna bułgarsko-polska 9. Słowotwórstwo. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
de Saussure, F. (2002). Kurs językoznawstwa ogólnego (K. Kasprzyk, tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
de Saussure, F. (2004). Szkice z językoznawstwa ogólnego (M. Danielewiczowa, tłum., red.). Warszawa: Dialog.
Waszakowa, K. (2005). Przejawy internacjonalizacji w słowotwórstwie współczesnej polszczyzny. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Wittgenstein, L. (1989). Philosophische Grammatik (R. Rhees, red.). Frankfurt am Main: Suhrkamp.
Wittgenstein, L. (2006). Tractatus logico-philosophicus (B. Wolniewicz, tłum). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Zarębski, R. (2012). Rzeczownikowe prefiksy obcego pochodzenia w historii języka polskiego. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Żurowski, S. (2006). Najnowsze zapożyczone prefiksy negatywne polszczyzny. W: A. Naruszewicz-Duchlińska, M. Rutkowski (red.), Nowe zjawiska w języku, tekście i komunikacji (74–81). Olsztyn: Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
Żurowski, S. (2013). W stronę słowotwórstwa operacyjnego, Slavia Meridionalis, 13, 41–50.
Uniwersytet Warszawski, Wydział Neofilologii, Katedra Lingwistyki Formalnej Polska
https://orcid.org/0000-0003-1371-1867
