Postać Maryi w "Punktach kazań" Konstantego Szyrwida
Abstrakt
Artykuł jest poświęcony analizie postaci Najświętszej Maryi Panny w postylli K. Szyrwida Punkty kazań, wydanej w pierwszej połowie XVII wieku w Wilnie. Jest to pierwszy utwór oryginalny napisany w języku litewskim na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego i przetłumaczony na język polski. Jak wynika z przeprowadzonych badań, przysługuje Maryi cały szereg cech osobowych i symbolicznych, a Jej postać jest przedstawiana tylko i wyłącznie w kontekście rozważań o ludzkiej i boskiej naturze Chrystusa. W swoich kazaniach K. Szyrwid nie używa barwnych i rozbudowanych określeń Maryi, wykorzystuje natomiast różnorodne sposoby argumentacji przy prezentacji Jej cech, często posługuje się porównaniem, wykorzystuje symbolikę biblijną oraz wykazuje się oryginalną interpretacją przytaczanych odniesień biblijnych.
Opracowania poświęcone postaci Maryi w tekstach kazań polskich prezentują się dość licznie. Nie były jednak w tych analizach wykorzystywane kazania K. Szyrwida, autora piszącego po litewsku i po polsku. Obraz Maryi naszkicowany w jego utworze świadczy o tym, że, będąc wiernym podstawowym zasadom religijności propagowanej przez jezuitów, szukał on własnych sposobów opisu wielu zjawisk, obrazowo przedstawiał
postacie biblijne. Wstępna analiza porównawcza obrazu Maryi utrwalonego przez autora w jego postylli z obrazem przedstawionym w Postylli mniejszej J. Wujka wykazała wiele cech wspólnych, związanych ze sposobem propagowania kultu maryjnego przez jezuitów. Te wstępne porównania zakładają potrzebę dalszych badań nad tekstem K. Szyrwida, odszukania jego miejsca i określenia jego wkładu w rozwój polskiej pobożności maryjnej.
Słowa kluczowe
kult maryjny, kazania, Szyrwid, Wujek, Skarga, Wielkie Księstwo Litewskie
Bibliografia
Bartmiński, J. (2007). Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Bednarz, M. (1964). Jezuici a religijność polska (1564–1640), Nasza Przeszłość, 20, 149–224.
Bieńkowska, D. (2000). Językowy wizerunek Matki Boskiej w pieśniach maryjnych. W: E. Woźniak (red.), Inspiracje chrześcijańskie w kulturze Europy. Materiały z konferencji 11–14 maja 1999 r. Cz. 1 (307–316). Łódź: Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie.
Głowa, S., Bieda, I. (1998). Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha.
Grzebień, L. (1996). Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995. (Hasła: religijność, duchowość). Kraków: Wydawnictwo WAM – Księża Jezuici. Pozyskano z: //www.jezuici.krakow.pl/cgi-bin/rjbob=enc&n=5558&q=0 [data dostępu: 1.12.2020].
Kiszkowiak, K. (2014). Argumentacja hagiograficzna w tekstach maryjnych Piotra Skargi (Na przykładzie utworu PT. Na przesławne i wesołe światu wszytkiemu narodzenie Dziewice Matki Bożej, kazanie krótkie), Senoji Lietuvos literatūra (35–36). Petras Skarga ir Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės kultūra, 154–18.
Kolbuszewski, K. (1921). Postyllografja polska XVI i XVII wieku. Kraków: Polska Akademia Umiejętności. Pozyskano z: https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/51486/edition/44765/content [data dostępu: 20.12.2020].
Komorowska, M. (2015). Kształt edytorski postylli polskich XVI i XVII wieku – w poszukiwaniu staropolskich konwencji wydawniczych, Terminus, 17, 3 (34), 317–367. DOI: 10.4467/20843844TE.15.011.5093.
Krążyńska, Z., Mika, T. (1998). Maryja w „Rozmyślaniu przemyskim”, Studia Warmińskie 35, 31–46.
Kucała, M. (1988). Od Bogurodzicy do Madonny. Nazywanie Matki Boskiej w historii języka polskiego. W: M. Karpluk, J. Sambor (red.), O języku religijnym. Zagadnienia wybrane (133–144). Lublin: Wydawnictwo KUL.
Kuolys, D. (1987). Dvi tikrybi turi tiesa… J. Bretkūnas ir K. Sirvydas kultūros stilių kaitoje, Pergalė, 6, 138–148.
Maciuszko, J. (1987). Ewangelicka postyllografia polska XVI–XVIII wieku. Charakterystyka – analiza porównawcza – recepcja. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe ChAT.
Mazurkiewicz, R. (2000). „Matka Boga i człowieka”. Macierzyństwo Maryi w polskim piśmiennictwie średniowiecznym (przegląd ważniejszych motywów), Salvatoris Mater, 2, 157–179.
Migdał, J. (2004). „Wszystka święta, wszystka piękna, wszystka niepokalana” – o pięknie Najświętszej Maryi Panny w „Postylli mniejszej” Jakuba Wujka. W: A. Tomecka-Mirek (red.), Piękno materialne. Piękno duchowe. Materiały z konferencji, 19–21 maja 2003 r. (401–408). Łódź: Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie.
Mykolaitytė, A. (2008). Barokiškieji K. Sirvydo „Punktų sakymų” ornamentai. W: V. Šeferis (red.), Baltské jazyky v promĕnách metod. Sborník příspěvků z mezinárodní baltistické konference (109–118). Brno: Masarykova universita.
Napiórkowski, A. (2016). Maryja jest piękna. Zarys mariologii i maryjności. Kraków: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II.
Ostaszewska, D. (2001). Postać w literaturze. Wizerunek staropolski, obrazy-konwencje-stereotypy. Katowice: Wydawnictwo Gnome.
Paluszak-Bronka, A. (2018). O sakramencie Eucharystii w „Punktach kazań” Konstantego Szyrwida na tle mów Piotra Skargi, Slavistica Vilnensis 63, 215–229.
Pawlak, W. (2005). Koncept w polskich kazaniach barokowych. Warszawa: IBL PAN.
Pawlak, W. (2016). Teoria kaznodziejstwa w Polsce wobec reformy trydenckiej (do połowy XVII wieku). Rekonesans. W: J. Dąbkowska-Kujko (red.), Formowanie kultury katolickiej w dobie potrydenckiej. Powszechność i narodowość katolicyzmu polskiego (435–496). Warszawa: Wydawnictwa UW.
Rutkovska, K. (2018). Języki piśmiennictwa religijnego na terenie WKL w XVII wieku. Dwujęzyczna postylla katolicka Konstantego Szyrwida, Slavistica Vilnensis 63, 87–106.
Rutkovska, K. (2016). „Punkty kazań” Konstantego Szyrwida – zabytek piśmiennictwa litewskiego i polskiego z pierwszej połowy XVII wieku, Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
Rutkovska, K. (2013). O tekście polskim „Punktów kazań” Konstantego Szyrwida. W: Z. Šimėnaitė (red.), Leksikografija ir leksikologija 3. Konstantino Sirvydo darbai ir jo epocha (206–229). Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
Rutkowska, J. (2012). Językowy obraz Bożej Matki w XIX- i XX-wiecznych czytankach i kazaniach majowych (rozprawa doktorska), Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Pozyskano z https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/5648/1/Rutkowska_Joanna_PhD.pdf#page=8&zoom=auto,-53,411 [data dostępu: 20.02. 2021].
Szlaga, J. (2002). Maryja i Kościół w Nowym Testamencie, Salvatoris Mater, 4, 2, 26–35.
Umińska-Tytoń, E. (2000). Uroczyste i potoczne nazwy Matki Bożej czczonej w cudownych wizerunkach. W: E. Woźniak (red.), Inspiracje chrześcijańskie w kulturze Europy. Materiały z konferencji, 11–14 maja 1999, Cz. 1 (295–306). Łódź: Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie.
Vaitkevičiūtė, V. (2005). Pamokslo raiška ir adresatas, Senosios raštijos profiliai. Vilnius: Lietuvių literatūros ir tautosakos institutas.
Vaitkevičiūtė, V. (2013). Konstantino Sirvydo „Punktai sakymų”. Baroko pamokslo ypatumai. W: Z. Šimėnaitė (red.), Leksikografija ir leksikologija 3. Konstantino Sirvydo darbai ir jo epocha (256–281). Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
Vasiliauskienė, V. (2016). Konstantino Sirvydo „Punktų sakymų“ struktūra, turinys ir šaltiniai. Vilnius: Lietuvių kalbos institutas.
Wójcik-Cifoletti, M. (2010). Muza Alberta Inesa. Maryjny cykl ód w „Lyricorum centuria I” (1655), Terminus, 12, 2 (23), 178–198.
Źródła:
BT – Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekł. z jęz. oryg., oprac. zespół biblistów polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich, red. nauk. Augustyn Jankowski et al., tł. Ksiąg Władysław Borowski et al., wyd. 3 na nowo wydane i popr., Poznań: wydawnictwo Pallotinum, 1997.
PK I – Konstanty Szyrwid. Punkty kazań od Adwentu do Postu. Wydanie krytyczne, opracowały Virginija Vasiliauskienė, Kristina Rutkovska, 2015, Vilnius: LKI, 824 s.
PK II – Konstanty Szyrwid. Punkty kazań na Wielki Post. Wydanie krytyczne, opracowały Virginija Vasiliauskienė, Kristina Rutkovska, 2015, Vilnius: LKI, 556 s. Św. Tomasz z Akwinu, 1962–1986, Suma teologiczna I–III, przeł. Stanisław Bełch (i inni) I–XXXIV, wydanie 2, Londyn: Wydawnictwo „Veritas”.
WF2013 – Biblia w przekładzie ks. Jakuba Wujka z 1599 i transkrypcji typu „B” ks. Janusza Frankowskiego, Warszawa: Oficyna wydawnicza „Vocatio”, 2013.
Instytut Języków i Kultur Regionu Bałtyckiego, Uniwersytet Wileński Litwa
https://orcid.org/0000-0002-5789-9972
