Po ziemi, po zimie, po trawce, na słomce? – o poziomce w polskiej kulturze ludowej
Abstrakt
Autorka prezentuje wstępną wersję hasła POZIOMKA do Słownika stereotypów i symboli ludowych. Językowo-kulturowy obraz poziomki można zrekonstruować przede wszystkim na podstawie jej nazw synonimicznych, np. poziomka (bo rośnie nisko, po ziemi), pozimka (pojawia się wczesną wiosną, zaraz po zimie), potrawnica (rośnie po trawie lub po(na) trawce – cienkiej łodydze), dzika truskawka, leśna malina (rośnie dziko, zwykle
w lesie i z wyglądu przypomina truskawkę lub malinę) itd. Legendy ludowe i wierzenia wiążą poziomki z Matką Boską – to ona je stworzyła, by ochronić ludzi przed okrutnym głodem na przednówku. Ona też karmi nimi zmarłe dzieci przebywające w niebie. Etnograficzne opisy praktyk ludowych dostarczają natomiast informacji, że słodkie, pachnące owoce poziomki stanowiły ważne uzupełnienie codziennego, często ubogiego pożywienia mieszkańców wsi. Wraz z liśćmi i łodygami były też wykorzystywane w lecznictwie, np. przy dolegliwościach skórnych i oddechowych.
Słowa kluczowe
słownik etnolingwistyczny, językowo-kulturowy obraz świata, stereotyp, symbol, jagody
Bibliografia
Źródła, słowniki i opracowania:
AJiKWiel – Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, oprac. zespół pod red. Zenona Sobierajskiego i Józefa Burszty, t. 1–11, 1979–2005.
BańZioł – Bańkowski Czesław, Kuźniewski Eugeniusz, Ziołolecznictwo ludowe, Warszawa–Wrocław 1980.
BarŚrodP – Baranowski Bohdan, Kultura ludowa XVII i XVIII w. na ziemiach Polski Środkowej, Łódź 1971.
BartLub – Lubelskie. Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, red. Jerzy Bartmiński, cz. 1–6, Lublin 2011.
DejKiel – Dejna Karol, Słownictwo ludowe z terenów województwa kieleckiego i łódzkiego, „Rozprawy Komisji Językowej. Wydawnictwo Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”, t. 20–31, 1974–1985.
DubOstr – Dubisz Stanisław, Nazwy roślin w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich, Wrocław 1977.
GierSzczodr – Gierała Zenon, Szczodraki, kusaki, lany poniedziałek… Rok obrzędowy w zwyczajach i podaniach ludowych, Warszawa 1989.
GlogTyk – Gloger Zygmunt, Słownik gwary ludowej w okręgu tykocińskim. Odbitka z IV tomu „Prac Filologicznych”, Warszawa 1894.
GórnMalb – Górnowicz Hubert, Dialekt malborski, t. 1, Gdańsk 1967; t. 2, cz. 1, Gdańsk 1973, t. 2, cz. 2, Gdańsk 1974.
GwiżŻywa – Gwiżdż F[eliks], „Żywa Apteka” na Podhalu, „Przegląd Zielarski” 1949, nr 8–9, s. 119–120.
JakZwycz – Jakubiec Stefan, Zwyczaje i wierzenia ludności okolic Żywiecczyzny, „Karta Groni” 1980, nr 9–10, s. 104–120.
KąśPodh – Kąś Józef, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. 1–2, Bukowina Tatrzańska–Nowy Sącz 2015; t. 3, Bukowina Tatrzańska 2016; t. 4, Kraków 2017; t. 5, Nowy Sącz 2017; t. 6–8, Nowy Sącz 2018; t. 9–12, Nowy Sącz 2019.
KąśSGO – Kąś Józef, Słownik gwary orawskiej, t. 1–2, Kraków 2011.
KolbGór – Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie, t. 45, Góry i Podgórze, cz. 2, z rękopisów oprac. Zbigniew Jasiewicz, Danuta Pawlak, red. Elżbieta Miller, Wrocław–Poznań 1968.
KolbMaz – Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie, t. 24, Mazowsze, cz. 1, Wrocław–Poznań 1963.
KolbSa-Kr – Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie, t. 51, Sanockie-Krośnieńskie, cz. 3, z rękopisów oprac. Tadeusz Skulina, red. Agata Skrukwa, Wrocław–Poznań 1973.
KrzPBL – Krzyżanowski Julian, Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, t. 1, Wrocław 1962, t. 2, Wrocław 1963.
KSGP – Kartoteka Słownika gwar polskich, https://rcin.org.pl/dlibra/publication/37974/edition/22841.
KucMłp – Kucała Marian, Porównawczy słownik trzech wsi małopolskich, Wrocław 1957.
KukKrusz – Zarys etnograficzny okolic Kruszwicy, oprac. Ryszard Kukier, Toruń 1965.
KulRop – Nad rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss, Kraków 1965.
LL – „Literatura Ludowa”, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, 1957–.
Lud – „Lud. Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego”, 1895–.
ŁęgaPom – Łęga Władysław, Legendy Pomorza, Gdynia 1958.
ŁSE – „Łódzkie Studia Etnograficzne”, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, 1959–.
MAAE – „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne wydawane staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie”, t. 1–14, 1896–1919.
MSGP – Mały słownik gwar polskich, pod redakcją Jadwigi Wronicz, opracował zespół: Renata Kucharzyk, Anna Niezabitowska, Jerzy Reichan, Maria Tokarz, Wiktoria Wójcicka, Jadwiga Wronicz, Kraków 2010.
NiebPrzes – Niebrzegowska Stanisława, Przestrach od przestrachu. Rośliny w ludowych przekazach ustnych, Lublin 2000.
NiewProw – Niewiadomski Donat, Prowadź nas w jasność. Antologia ludowej liryki religijnej, Lublin 1994;
NKPP – Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, w oparciu o dzieło Samuela Adalberga opracował Zespół Redakcyjny pod kierunkiem Juliana Krzyżanowskiego, t. 1–4, Warszawa 1969–1978;
PalRoś – Paluch Adam, Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej, Wrocław 1988.
PalZer – Paluch Adam, Zerwij ziele z dziewięciu miedz…, Wrocław 1989.
PawłKoz – Eugeniusz Pawłowski, Koziombki, „Gazeta Podhalańska” 1932, nr 42–44, s. 3–4.
PelcSGLub – Pelcowa Halina, Słownik gwar Lubelszczyzny, t. 1–6, Lublin 2012–2019.
PleszMiędz – Pleszczyński Adolf, Bojarzy międzyrzeccy. Studium etnograficzne, Warszawa 1893.
PlutDzierż – Pluta Feliks, Słownictwo Dzierżysławic w powiecie prudnickim, Wrocław 1973.
PodSGŚ – Podgórscy Adam, Barbara, Słownik gwar śląskich, Katowice 2008.
PośpŚląsk – Pośpiech Jerzy, Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku, Opole 1987.
RogKasz – Rogowska Ewa, Kaszubskie nazwy roślin uprawnych, Gdańsk 1998.
RostSymb – Rostafiński Józef, Symbola ad historiam naturalem medii aevi, cz. 1–2, Kraków 1900.
SGŚWyd – Słownik gwar śląskich, red. naukowa Bogusław Wyderka, t. 1–16, Opole 2000–2016.
SJPPWN – Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/.
StoinŻyw – Pieśni żywieckie, zebrał Stefan M. Stoiński, Kraków 1964.
SWJP – Słownik współczesnego języka polskiego, red. Bogusław Dunaj, Warszawa 1996.
SychSGKasz – Sychta Bernard, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1–7, Wrocław 1967–1976.
SzczAnt – Szczawiej Jan, Antologia współczesnej poezji ludowej, Warszawa 1972.
TL – „Twórczość Ludowa”, kwartalnik Stowarzyszenia Twórców Ludowych, 1986–.
TylMed – Tylkowa Danuta, Medycyna ludowa w kulturze wsi Karpat Polskich. Tradycja i współczesność, Wrocław 1989.
WietSPog – Wietrzyk Aleksander, Słownik gwary Pogórzan (z okolic Gorlic), pod red. naukową Barbary Grabki i Renaty Kucharzyk, Gorlice 2011.
Wisła – „Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny”, t. 1–21, 1887–1916.
ZarSSioł – Zaręba Alfred, Słownik Starych Siołkowic w powiecie opolskim, Kraków 1960.
ZarŚląsk – Śląskie teksty gwarowe (z mapką), red. Alfred Zaręba, Kraków 1961.
ZientKłob – Zientara-Malewska Maria, O różnych kłobukach, skarbach i zaklętych zamkach, wybór i opracowanie Jan Chłosta, Olsztyn 2014.
ZWAK – „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej wydawany staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności”, t. 1–18, 1877–1895.
Literatura przedmiotu:
Bartmiński, J. (2006). Językowe podstawy obrazu świata. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Bartmiński, J. (red.), Niebrzegowska-Bartmińska S. (zastępca red.). Słownik stereotypów i symboli ludowych. T. 1. Kosmos. Z. 1. Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie (1996); Z. 2. Ziemia, woda, podziemie (1999); Z. 3. Meteorologia (2012); Z. 4. Świat, światło, metale (2012); T. 2. Rośliny. Z. 1. Zboża (2017); Z. 2. Warzywa, przyprawy, rośliny przemysłowe (2018); Z. 3. Kwiaty (2019); Z. 4. Zioła (2019). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Biegeleisen, H. (1927). Matka i dziecko w obrzędach, wierzeniach i zwyczajach ludu polskiego. Lwów: Nakładem Towarzystwa Wydawniczego „Ateneum”.
Budziszewska, W. (1965). Słowiańskie słownictwo dotyczące przyrody żywej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kobielus, S. (2006). Florarium christianum. Symbolika roślin – chrześcijańska starożytność i średniowiecze. Tyniec: Wydawnictwo Tyniec.
Majowa, J. (1968). Nazwy jagód w gwarach kaszubskich, Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej, 8, 115–127.
Moszyński, K. (1934). Kultura ludowa Słowian. Cz. 2. Z. 1. Kultura duchowa. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Spólnik, A. (1990). Nazwy polskich roślin do XVIII wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Steffen, A. (1968). Stpol. sumnica/sumniczki ‘poziomki’, Język Polski, 1, 61–63.
Szary, A. (2017). Tajemnice bieszczadzkich roślin wczoraj i dziś. Rzeszów: Carpathia.
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Polska
https://orcid.org/0000-0002-7410-6970
