Walencja odczasownikowych nazw wykonawców czynności
Abstrakt
Łączliwość odczasownikowych derywatów zdradza ich status w obrębie kategorii nazw wykonawców czynności. Derywat może być elementem deskrypcji określonej, ta w sposób bezpośredni wskazuje na desygnat (odkrywca Ameryki = Krzysztof Kolumb; twórca Facebooka = Mark Elliot Zuckerberg). Osobną klasę stanowią nazwy specyfikujące wartość finalną czasownika, uzyskując tym samym sens jednokrotności: odkrywca penicyliny (Alexander Fleming), twórca Symfonii Patetycznej (Piotr Czajkowski). Jednak większość nazw wiąże obiekt wyznaczony konkretnym kontekstem bądź konsytuacją, nie znaczy to oczywiście, że ten obiekt stoi przy nazwie agentywnej, por. Jeżeli komuś sprzedaję obraz, to nabywca [obrazu] otrzymuje gwarancję trwałości mojego wyrobu. Nazwy zawodów zazwyczaj blokują wskazanie obiektu czynności, jest on wpisany w znaczenie derywatu, nie mówimy *piekarz chleba. Choć z innych powodów, blokady w ujawnianiu obiektu dotyczą również nazw osób o określonych skłonnościach bądź umiejętnościach (rozrabiacz, majsterkowicz,
szperacz). Nazwy te dotyczą ugólnionych obiektów, wskazanie jednego z elementów zbioru tworzy wyrażenie nieakceptowalne, por. *majsterkowicz samochodzików, *żarłok kotletów, *pijak piwa. Forma obiektu czynności, który pojawia się obok derywatu, jest na ogół jednolita – to rzeczowniki w dopełniaczu, nawet wtedy, gdy w przeszłości miały inną postać (celowniki i narzędniki).
Słowa kluczowe
słowotwórstwo, łączliwość obligatoryjna, blokady w łączliwości
Bibliografia
Bogusławski, A. (1978). Jednostki języka, a produkty językowe. Problem tzw. orzeczeń peryfrastycznych. W: M. Szymczak (red.), Z zagadnień współczesnego języka polskiego (17–30). Wrocław.
Dobrzyńska, T. (1975). Opozycja potencjalność – aktualność w polskich współczesnych nazwach wykonawców czynności, Poradnik Językowy, 289–295.
Grochowski, M. (1975). Środek czynności w strukturze zdania. Narzędzie, substancja, materiał. Wrocław.
Grzegorczykowa, R., Puzynina, J. (1984). Słowotwórstwo. W: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia (307–407). R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel (red.). Warszawa.
Grzesiak, R. (1983). Semantyka i składnia czasowników percepcji zmysłowej. Katowice.
Honowska, M. (1994). Problem nominacji. Poradnik Językowy, 88–90.
Kleszczowa, K. (2018). Od uniwerbizacji do derywatów predykatywnych. W: ZBORNIK RADOVA Osamnaesta međunarodna naučna konferencija Komisije za tvorbu riječi Međunarodnog komiteta slavista Univerbacija/Univerbizacija u slavenskim jezicima Sarajevo, 4–7. aprila 2017. Urednica A. Šehović. Slavistički komitet. Sarajevo, 194–204;
Kleszczowa, K. (2020). Kategoria jednokrotności w polskich czasownikach, LingVaria (15), nr 2 (30), 79–88.
Pisarkowa, K. (1984). Historia składni języka polskiego. Wrocław.
Puzynina, J. (1969). Z metodologii badań nad derywatami odczasownikowymi, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego XXVII, 83–92.
Wojtyła-Świerzowska, M. (1974). Prasłowiańskie nomen agentis. Wrocław.
Zaron, Z. (2010). Zmienne losy towarzysza. Wędrując po słownikach… Poradnik Językowy 1, 50–56.
Zaron, Z. (2012). Problemy składni funkcjonalnej. Zagadnienia ogólnoteoretyczne. Warszawa.
Słowniki
SL – Linde, S.B., Słownik języka polskiego, t. 1–6, Warszawa, 1807–1814;
SXVI – Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa, F. Pepłowski, K. Mrowcewicz, t. 1–35, Wrocław–Warszawa 1966–2011;
SStp – Słownik staropolski, t. 1–11, red. S. Urbańczyk, Wrocław–Kraków 1953–2002;
WSJP – Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki. Kraków 2007- (https://www.wsjp.pl/)
NKJP – Narodowy Korpus Języka Polskiego (http://nkjp.pl)
professor emeritus Uniwersytet Śląski w Katowicach, Polska
https://orcid.org/0000-0003-4872-5484
