Za słowami o ikonie, czyli tekstowy obraz kobiety, zawarty we fragmencie powieści Olgi Tokarczuk pt. Empuzjon, zrekonstruowany z zastosowaniem metodologii kognitywnej
Abstrakt
Celem artykułu jest przedstawienie rezultatów badania języka fragmentu powieści Olgi Tokarczuk Empuzjon. Horror przyrodoleczniczy, inspirowanego dziełem plastycznym – prawosławną ikoną, która w kulturze Zachodniej występuje pod nazwą Święta Emerencja. Analizowana wypowiedź głównego bohatera powieści oraz poznanych przez niego w męskim sanatorium pensjonariuszy została podporządkowana regułom ekfrazy jako formy organizującej językową prezentację dzieła malarskiego (Gogler 2004, Markowski 1988). Zastosowane instrumenty metodologiczne kognitywnego paradygmatu językoznawstwa, profilowanie i metafora pojęciowa, wypracowane zarówno przez lingwistów amerykańskich, jak i polskich (Langacker 2009, Lakoff i Johnson 1988, Bartmiński 1989) pozwoliły zrekonstruować to, co znajduje się za słowami ekfrazy, w warstwie mentalnej użytkowników języka, czyli sposób rozumienia i wyobrażenia przez nich pojęcia kobiety. To postępowanie badawcze wpisuje się w teorię tekstowego obrazu świata (Tokarski 2016). Do refleksji o odbiorze dzieła plastycznego wykorzystano teorię G. Bohema (2014), współczesnego niemieckiego historyka sztuki i filozofa. Analizowany fragment jest powiązany z wieloma wątkami powieści, a głównie z tymi, które odnoszą się do refleksji o kobietach z początku XIX wieku, gdy rozgrywa się fabuła dzieła literackiego.
Słowa kluczowe
ikona; dzieło sztuki; ekfraza; metafora pojęciowa
Bibliografia
Bartmiński, J. (2007). Językowe podstawy obrazu świata. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Bartmiński, J. (2004–2005). Pytanie o przedmiot językoznawstwa: pojęcia językowego obrazu świata i polonistyki integralnej, Postscriptum, 2–1, 114–125.
Bartmiński, J. Niebrzegowska, S. (1998). Profile a podmiotowa interpretacja świata. W: J. Bartmiński i R.Tokarski (red), Profilowanie w języku i tekście, (211–223), Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Boehm, G. (2014). O obrazach i widzeniu. Antologia tekstów, D. Kołacka (red), przeł. M. Łukasiewicz, A. Pieczyńska-Sulik, Kraków: Universitas.
Dziadek, A. (2011). Obrazy i wiersze. Z zagadnień interpretacji sztuk w polskiej poezji współczesnej, Katowice: Uniwersytet Śląski.
Encyklopedia Katolicka, 1995. Lublin, t. IV.
Evans, V. (2009). Leksykon językoznawstwa kognitywnego, przekład M. Buchta i in., Kraków: Universitas.
Gogler, P. (2004). Kłopoty z ekfrazą, Przestrzenie Teorii, 3–4, 137–152.
Grimal, P. (1987). Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, tłum. M. Bronarska i in., Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Lakoff, G., Johnson, M. (1988). Metafory w naszym życiu, przeł. T. P. Krzeszowski, Warszawa: Wydawnictwo Aletheia.
Langacker, R. (2009). Gramatyka kognitywna, Wprowadzenie. Kraków: Universitas.
Markowski, P. M. (1999). „Ekphrasis”. Uwagi bibliograficzne z dołączeniem krótkiego komentarza, Pamiętnik Literacki 2, 232–245.
Nogaś, M. (2022). Postanowiłam w „Czarodziejskiej górze” trochę pogrzebać. Z miłością, bez złośliwości. Wywiad z pisarką, Wyborcza 20.05.
Skomoroszko, A. (2022). Teologia ikony w Kościele prawosławnym, Studia Elbląskie 23, 371–382.
Słodczyk, R. (2018). Hypotypoza-zapoznana figura na mapie relacji werbalno-wizualnych, Ruch literacki, 2 (347), 143–157.
Tokarczuk, O. (2022). Empuzjon. Horror przyrodoleczniczy. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Tokarski, R. (2016). Od językowego obrazu świata do obrazów świata w języku, Język Polski 2, (96), 28–36.
Tokarski, R. (2004). Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej.
Taylor, J. R. (2002). Gramatyka kognitywna, Kraków Kraków: Universitas.
Wojtowicz, M. (2016). Różne oblicza kobiecości. Św. Anna – ideał żony i matki w starożytnym i staropolskim piśmiennictwie apokryficznym, Prace Literaturoznawcze t. 4, s. 87–98.
https://deon.pl/imiona-swietych/emerencja,2615 – dostęp 30.08.2023
Uniwersytet Warszawski Polska
