Język listów Szczęsnego Czackiego jako odbicie osiemnastowiecznej polszczyzny południowokresowej
Abstrakt
Przedmiotem analizy są cechy polszczyzny regionalnej, południowokresowej odzwierciedlone w listach Szczęsnego Czackiego (1723–1790), podczaszego koronnego, posła na sejmy, przedstawiciela możnego rodu szlacheckiego żyjącego na Wołyniu, na terenie dawnych Kresow południowo-wschodnich. Podstawę materiałową stanowią 23 listy Czackiego adresowane do rożnych osob, pisane w latach 1749–1787, zachowane w postaci rękopisów. W listach dają się zauważyć cechy o szerokim, ogolnopolskim zasięgu. Uwidaczniają się w nich także różnego rodzaju kresowizmy: fonetyczne, fleksyjne i składniowe. Część z tych regionalnych cech wykazuje jednoznacznie kresową genezę (np. odnosowienie ǫ w wygłosie czy użycie mnie zamiast mi w celowniku), w przypadku innych (np. zastępowania -ić przez -eć) status kresowizmów jest nieco bardziej wątpliwy. Z kolei niektóre cechy (np. mieszanie s i š oraz ś i š) mają charakter kresowizmów frekwencyjnych.
Słowa kluczowe
polszczyzna południowokresowa; polszczyzna XVIII wieku; epistolografia; Szczęsny Czacki; język osobniczy
Bibliografia
ESXVII – Gruszczyński W. (red.), Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, https://sxvii.pl (dostęp: 9.10.2022).
SJPD – Doroszewski W. (red.), 1958–1969, Słownik języka polskiego, t. 1–11, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
SL – Linde S.B., 1807–1814, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Drukarnia Księży Pijarów, Warszawa.
SW – Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W. (red.), 1900–1927, Słownik języka polskiego, t. 1–8, nakładem prenumeratorów, Warszawa.
SWil – Zdanowicz A., Bohusz M., Filipowicz J., Tomaszewicz W., Czepieliński F., Korotyński W., 1861, Słownik języka polskiego, staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda, Wilno.
Bajerowa, I. (1964). Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w XVIII wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Bajerowa, I. (1986). Polski język ogólny XIX wieku. Stan i ewolucja, t. 1, Ortografia, fonologia z fonetyką, morfonologia. Katowice: Uniwersytet Śląski.
Bizior, R. (2003). O języku prozy Jędrzeja Kitowicza. Częstochowa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie.
Borek, H. (1962). Język Adama Gdaciusa. Przyczynek do dziejów polszczyzny śląskiej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Brzezina, M. (1971). Fonetyczne dialektyzmy I. Krasickiego w autografie „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Językoznawcze, 35, s. 151–168.
Brzezina, M. (1974). Język Franciszka Zabłockiego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Językoznawcze, cz. 1, z. 41, s. 181–244, cz. 2, z. 42, s. 295–328.
Dejna, K. (1993). Dialekty polskie. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.
Dzięgiel, E. (2003). Polszczyzna na Ukrainie. Sytuacja językowa w wybranych wsiach chłopskich i szlacheckich. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.
Encyklopedia PWN; https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Poryck;3960802.html
Handke, K. (1986/1987). O regionalizmie frekwencyjnym, Studia Polonistyczne, t. 14/15, s. 71–76.
Handke, K. (1998). O regionalizmach w listach Adama Mickiewicza. Część 1. W: M. Białoskórska, L. Mariak (red.), Studia nad językiem Adama Mickiewicza. Materiały z konferencji zorganizowanej w Szczecinie (10–12 czerwca 1996 roku) (s. 93–109). Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Handke, K. (2001). Terytorialne odmiany polszczyzny. W: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski (s. 201–221). Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Karaś, H. (2002). Gwary polskie na Kowieńszczyźnie. Warszawa-Puńsk: Wydawnictwo Aušra.
Karaś, H. (2010). Gwary chełmińsko-dobrzyńskie dziś. W: H. Karaś (red.). Dialekty i gwary polskie. Kompendium internetowe. http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=ziemia-chelminsko-dobrzynska&l4=zcd-gwara-regionu
Konarski, S. (1952). Kanoniczki Warszawskie. Paryż: Wydane pod patronatem Międzynarodowej Akademii Heraldycznej w Paryżu.
Koniusz, E. (1993). Elementy kresowe w języku „Listów do rodziny 1820–1863” J.I. Kraszewskiego. W: H. Bursztyńska (red.), Nad twórczością Józefa Ignacego Kraszewskiego. Studia (93–109). Kraków: Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie.
Konopczyński, W. (1938). Czacki Feliks (Szczęsny). W: Polski Słownik Biograficzny, t. 4 (140–142). Kraków: Nakładem Polskiej Akademii Umiejętności.
Kosyl, C. (1978). Właściwości fonetyczne polszczyzny kresowej w 1. połowie XVIII wieku (na przykładzie języka mieszczan hrubieszowskich), Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej, 17, s. 105–121.
Kosyl, C. (1984). Fleksja księgi miejskiej Hrubieszowa z lat 1720–1741. W: H. Wiśniewska, C. Kosyl (red.), Polszczyzna regionalna w okresie renesansu i baroku (201–211). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kość, J. (1999). Polszczyzna południowokresowa na polsko-ukraińskim pograniczu językowym w perspektywie historycznej. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Kowalska, A. (1986). Dzieje języka polskiego na Górnym Śląsku w okresie habsburskim (1526–1742). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kozaczka, M. (2004). Poczet ordynatów Zamoyskich. Lublin: Wydawnictwo Norbertinum (wyd. drugie zmien. i popr.).
Kurzowa, Z. (1972). Studia nad językiem filomatów i filaretów (fonetyka, fleksja, składnia). Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Kurzowa, Z. (1983). Polszczyzna Lwowa i kresów południowo-wschodnich do 1939 roku. Warszawa-Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kurzowa, Z. (2006). Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI–XX w. Kraków: Universitas.
Lehr-Spławiński, T. (1966). Wzajemne wpływy polsko-ruskie w dziedzinie językowej. W: T. Lehr-Spławiński, Studia i szkice wybrane z językoznawstwa słowiańskiego (130–142). Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Naukowe.
Lindert, B. (1988). O języku kazań Krzysztofa Szembeka z roku 1740, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN, t. 34, s. 137–155.
Nitsch, K. (1954a). O wzajemnym stosunku gwar ludowych i języka literackiego. W: K. Nitsch, Wybór pism polonistycznych, t. 1 (193–218). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Nitsch, K. (1954b). Z historii polskich rymów. W: K. Nitsch, Wybór pism polonistycznych, t. 1 (33-77). Wrocław: Zakład Narodowy im Ossolińskich.
Pihan, A. (1988). Język Józefa Ignacego Kraszewskiego a polszczyzna ogólna i kresowa pierwszej połowy XIX wieku (na przykładzie wybranych zagadnień z fonetyki i fleksji). W: J. Brzeziński (red.), Język osobniczy jako przedmiot badań lingwistycznych (111–127). Zielona Góra: Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Zielonej Górze.
Pihan-Kijasowa, A. (1999). Literacka polszczyzna kresów północno-wschodnich XVII wieku. Fonetyka. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Pluta, F. (1993). Język polski w siedemnastowiecznym kodeksie cechu szewskiego we Lwowie. W: M. Basaj, Z. Zagórski (red.), Munera linguistica Ladislao Kuraszkiewicz dedicata (249–255). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Pułaski, K. (2004). Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy, t. 1. [Warszawa]: Wydawnictwo DiG (reprint wydania z 1911 r.).
Rieger, J. (1997). Interferencje ukraińskie w gwarach polskich na Podolu. W: E. Umińska-Tytoń (red.), Interferencje w językach i dialektach słowiańskich (134–140). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Rieger, J., Cechosz-Felczyk, I., Dzięgiel, E. (2002). Język polski na Ukrainie w końcu XX wieku, cz. 1. Stan i status, cechy charakterystyczne. Polszczyzna w Lwowskiem, Tarnopolskiem i na Podolu. Teksty. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.
Safarewiczowa, H. (1971). Polszczyzna XVIII wieku w podręczniku gramatyki polskiej M. Siemiginowskiego (Kijów 1791), Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
SGKP – Sulimierski, F., Chlebowski, B., Walewski, W. (red.). (1880–1902). Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1–15. Warszawa: Nakładem Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego.
Sicińska, K. (2010). Polszczyzna Antoniny Zamoyskiej w listach do Józefa Wandalina i Konstancji Mniszchów, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN, 55, s. 213–229. http://journals.ltn.lodz.pl/index.php/Rozprawy-Komisji-Jezykowej/issue/view/62/65
Sicińska, K. (2013). Polszczyzna południowokresowa XVII i XVIII wieku (na podstawie epistolografii). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Sicińska, K. (2020). O statusie i nazewnictwie odmian języka polskiego na dawnych Kresach Wschodnich, Prace Filologiczne, 75/2, s. 237–262; https://doi.org/10.32798/pf.682;
https://www.journals.polon.uw.edu.pl/index.php/pf/article/view/682/607
Sicińska, K. (2021). Formuły inicjalne i finalne w listach Antoniny Zamoyskiej do Józefa Wandalina Mniszcha. Z dziejów polskiego stylu epistolarnego w XVIII wieku. W: I. Bundza, A. Krawczuk [І. Бундзa, А. Кравчук] (red.), Polonistyka w świetle tradycji i wyzwań współczesności. Praca zbiorowa z okazji piętnastolecia Katedry Filologii Polskiej Narodowego Uniwersytetu Lwowskiego im. Iwana Franki [Полоністика у світлі традицій і викликів сучасності. Збірник праць з нагоди п’ятнадцятиліття кафедри польської філології Львівського національного університету імені Івана Франка] (117–130). Kijów/Київ; https://philology.lnu.edu.ua/news/polonistyka-u-svitli-tradytsiy-i-vyklykiv-suchasnosti-zbirnyk-prats
Siekierska, K. (1974). Język Wojciecha Stanisława Chrościńskiego. Studium mazowieckiej polszczyzny z przełomu XVII i XVIII wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Smolińska, B. (1983). Polszczyzna północnokresowa z przełomu XVII i XVIII w. Na podstawie rękopisów Jana Władysława Poczobuta Odlanickiego i Antoniego Kazimierza Sapiehy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Sokólska, U. (1999). Składnia siedemnastowiecznej polszczyzny Kresów północno-wschodnich. W: B. Nowowiejski (red.), Polszczyzna północno-wschodnia, cz. 2 (211–261). Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Stieber, Z. (1958). Rozwój fonologiczny języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Szczepankowska, I. (1999). Składnia XVIII-wiecznej polszczyzny kresowej wobec wpływów
obcych (na materiale korespondencji K.S. Radziwiłła). W: B. Nowowiejski (red.), Polszczyzna północno-wschodnia, cz. 2 (263–277). Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
Weiss-Brzezinowa, M. (1965). Regionalizmy kresowe w „Pamiętniku” Rusieckiej, Zeszyty Naukowe UJ. Prace Językoznawcze, z. 15, s. 119–175.
Wiśniewska, H. (1975). Polszczyzna przemyska wieków XVII–XVIII. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Wróbel, A. (1987). Chełmińskie księgi kamlarskie z XVII i XVIII w. Studium językowe. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu.
Zaleski, J. (1969). Język Aleksandra Fredry, cz. 1. Fonetyka. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Zaleski, J. (1975). Język Aleksandra Fredry, cz. II. Fleksja, składnia, słowotwórstwo, słownictwo. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
ZapXVII – Kałkowska A., i in. (1972). Zapomniane konstrukcje składni średniopolskiej (XVII wiek). Wybór przykładów, Wrocław: Ossolineum.
ZapXVIII – Kałkowska A., i in. (1973). Zapomniane konstrukcje składni średniopolskiej (1700–1780). Wybór przykładów. Wrocław: Ossolineum.
ZapXVIII–XIX – Kałkowska A., i in. (1974). Zapomnian e konstrukcje składni nowopolskiej (1780–1822). Wybór przykładów. Wrocław: Ossolineum.
Zieniukowa, J. (1967). Elementy kresowe w języku Jana St. Jabłonowskiego (1669–1731), Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej, s. 55–64.
Zieniukowa, J. (1968). Z dziejów polszczyzny literackiej w XVIII wieku. Język pism Jana Jabłonowskiego wobec ówczesnych przepisów normatywnych. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Antoni_J%C3%B3zef_Poni%C5%84ski_(marsza%C5%82ek)
https://pl.wikipedia.org/wiki/Brusyliw
Instytut Filologii Polskiej i Logopedii, Uniwersytet Łódzki Polska
