Nawiedzion… znamienitą niemocą. Określenia osób dotkniętych chorobą lub niepełnosprawnością w najstarszych zabytkach polszczyzny (do ok. 1500 r.)
Abstrakt
Artykuł jest poświęcony określeniom osób dotkniętych ciężkimi schorzeniami bądź niepełnosprawnością w XIV–XV-wiecznych zabytkach językowych, np. blaskaty, kiktawy, momotliwy, piędzimąż, szyl. Pewne dolegliwości były uznawane przez średniowiecznych użytkowników polszczyzny za na tyle poważne, że miały decydujący wpływ na sposób postrzegania drugiego człowieka przez mówiącego, tj. dominującą cechą opisywanej osoby stawał się jej znaczny, widoczny i (przeważnie) nieodwracalny uszczerbek na zdrowiu. Jako że zarówno wówczas, jak i współcześnie w kategorii wartości witalnych zdrowie fizyczne to wartość pozytywna, określenia osób chorych zawierają element wartościowania negatywnego. W artykule pokazano zatem, w jakich sytuacjach owe określenia osób były używane w tekstach i jakie funkcje w nich pełniły.
Słowa kluczowe
historia języka polskiego; semantyka historyczna; leksyka staropolska; choroba i niepełnosprawność w średniowieczu
Źródło finansowania
Baza leksykalna średniowiecznej polszczyzny (do 1500 roku). Fleksja”, projekt realizowany w latach 2018–2024 pod kierownictwem dr hab. E. Deptuchowej, prof. IJP PAN, finansowany ze środków Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki nr 0201/NPRH6/H11/85/2018
Bibliografia
BZ – Biblia królowej Zofii. W: W. Twardzik (red.), Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego, Kraków 2006, (edycja DVD).
CracArt – Ptaśnik, J. (1917). Cracovia artificum 1300–1500, Źródła do Historii Sztuki i Cywilizacji w Polsce, t. IV, Kraków: Akademia Umiejętności.
DłHist III – Jan Długosz, Historiae Polonicae libri XII, A. Przezdziecki (wyd.), t. III, Kraków 1876.
GlDom – Glosy polskie rękopisu Sermones de tempore et de sanctis nr XV 32 Biblioteki oo. Dominikanów w Krakowie z drugiej połowy XV wieku, R. Laskowski i J. Reczek (oprac.), Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1968.
Kśw – Kazania świętokrzyskie. W: W. Twardzik (red.), Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego Kraków 2006, (edycja DVD).
KsHenr – Księga Henrykowska, R. Grodecki (przekł. i oprac.), Poznań–Wrocław: Instytut Zachodni, 1949.
LeksRzW – Rzepka W.R., Wydra W. (1986). Dwie staropolskie próby leksykograficzne z XV i XVI wieku (w berlińskim rkpsie Lat. Q 183), Studia Polonistyczne, 13, 85–97.
MPH III – Katalogi biskupów krakowskich, oprac. W. Kętrzyński. W: Pomniki Dziejowe Polski. Monumenta Poloniae Historica, wyd. przez lwowskich członków Komisji Historycznej Akademii Umiejętności, t. III, Lwów 1878.
OrtMac – Ortyle Maciejowskiego. W: W. Twardzik (red.), Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego, Kraków 2006, (edycja DVD).
Pozn – Wielkopolskie roty sądowe XIV–XV wieku, t. I, Roty poznańskie, H. Kowalewicz, W. Kuraszkiewicz (oprac.), Poznań–Wrocław: PWN, 1959.
Reg – Reguła trzeciego zakonu św. Franciszka i drobniejsze zabytki języka polskiego z końca w. XV i początku XVI, H. Łopaciński (oprac.), Prace Filologiczne, 4, 689–794. [transkrypcja – MK].
Rozm – Rozmyślanie przemyskie. W: Staropolskie apokryfy Nowego Testamentu (edycja internetowa). Pozyskano z apocrypha.amu.edu.pl [data dostępu: 15.09.2023].
Sul – Kodeks Suleda. W: W. Twardzik (red.), Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego, Kraków 2006, (edycja DVD).
BzB – Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy (wersja polsko-łacińska), t. 5, red. Elżbieta Kędelska, Irena Kwilecka, Arleta Łuczak, 2012, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
BLŚP – Baza leksykalna średniowiecznej polszczyzny (w opracowaniu).
SI – Słownik staropolski. Suplement, cz. I (verba absentia), red. E. Deptuchowa, Kraków: LEXIX, 2014.
SPJS – Słownik pojęciowy języka staropolskiego, red. B. Sieradzka-Baziur, 2015, spjs.ijp.pan.pl [data dostępu: 15.09.2023].
SStp – Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. I–XI, Wrocław–Warszawa–Kraków 1953–2002.
Bartmiński, J., Tokarski, R. (1986). Językowy obraz świata a spójność tekstu. W: T. Dobrzyńska (red.), Teoria tekstu. Zbiór studiów (65–81). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Buława, M. (2019). Nazwy chorób w gwarach polskich, Kraków: Polska Akademia Nauk. Instytut Języka Polskiego (seria: Prace Instytutu Języka Polskiego PAN nr 154).
Jankowiak, L.A. (2001). Nazwy chorób w polszczyźnie XVI wieku (Próba charakterystyki), Slavia Occidentalis, 58, 9–18.
Jasiński, K. (1995). Przydomek Bolesława Krzywoustego, Genealogia. Studia i materiały historyczne 6, 137–146.
Klimecka, G. (1997). Chory i choroba. W: B. Geremek (red.), Kultura Polski średniowiecznej XIV–XV w. (57–64). Warszawa: IH PAN : „Semper”.
Marczewska, M. (2012). Ja cię zamawiam, ja cię wypędzam… Choroba: studium językowo-kulturowe, Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Pawlaczyk, B. (2007). Kazuistyka medyczna. W: B. Pawlaczyk (red.), Biblia a medycyna, (33–252). Poznań: Księgarnia Św. Wojciecha.
Puzynina, J. (1992). Język wartości, Warszawa: PWN.
Rak, M. (2010), Czym nie jest językowy obraz świata? W: R. Przybylska, J. Kąś, K. Sikora (red.), Symbole grammaticae in honorem Boguslai Dunaj, (485–495). Kraków: Księgarnia Akademicka.
Raszewska-Żurek, B. (2022), Dawne epidemie w świetle nazw mór, morowe powietrze i pochodnych – doba staro- i średniopolska, Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 34, 243–264. Pozyskano z
https://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/a4b90d1a-1ecb-4dfb-b9db-4a74079368ff/content [data dostępu: 19.04.2024].
Steczko, I. (2002). Mietnica, kaduk, boża kaźń, czyli o nazwach epilepsji w polszczyźnie XV i XVI w., Annales Academiae Paedagogicae Cracobiensis. Studia Linguistica I, 387-402. Pozyskano z
Steczko, A., Steczko, I., Składzień, J., (2003). Katarrus, chrapota, ślinogorz, czyli o nazwach i leczeniu schorzeń laryngologicznych na podstawie zabytków jezyka polskiego z XV i XVI wieku, Otolaryngologia Polska, t. 57, nr 2, 295-300.
Steczko, I. (2016). Przymiot albo dworska niemoc i jej synonimiczne miana w polszczyźnie XV i XVI wieku. W: K. Polek, Ł. T. Sroka (red. nauk.), Epidemie w dziejach Europy: konsekwencje społeczne, gospodarcze i kulturowe, (156–168), Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego. Pozyskano z
Wolnicz-Pawłowska, E. (2004). Ślachetne zdrowie… – zdrowie i życie człowieka w języku staropolskim i we współczesnej polszczyźnie. W: red. W. Bołoz, E. Wolnicz-Pawłowska, Życie i zdrowie człowieka w tradycji i kulturze polskiej. Materiały konferencji Problematyka życia i zdrowia w tradycji i kulturze polskiej (151–170), Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
Zakrzewska, M. (2007). Choroba – zło dotykające człowieka. W: B. Pawlaczyk (red.), Biblia a medycyna (17–27). Poznań: Księgarnia Św. Wojciecha.
Zakrzewska, M. (2007). Uzdrowienia w Nowym Testamencie. W: B. Pawlaczyk (red.), Biblia a medycyna (255–288). Poznań: Księgarnia Św. Wojciecha.
Wyrażenia „osoba niepełnosprawna” i „osoba z niepełnosprawnością”, Rada Języka Polskiego, 2021, rjp.pan.pl/porady-jezykowe-main/2014-wyrazenia-osoba-niepelnosprawna-i-osoba-z-niepelnosprawnoscia-2 [data dostępu: 15.09.2023].
Instytut Języka Polskiego PAN Polska
