Nazwy przypraw we frazeologii polskiej
Abstrakt
Artykuł jest poświęcony polskim jednostkom frazeologicznym zawierającym nazwy przypraw i dodatków spożywczych. Analiza materiału pozwala na rekonstrukcję fragmentu obrazu dawnej polskiej kuchni, w której podstawowymi dodatkami ulepszającymi smak były sól i pieprz. Produkty te zostawiły najbardziej wyraźny ślad w badanym materiale frazeologicznym. Rzadziej w polskiej frazeologii przywoływane są inne dodatki, jak np. ocet, miód, chrzan, czy też egzotyczne przyprawy typu szafran, imbir, lukrecja. Stosowanie smakowych ingredientów było ściśle związane z zamożnością konsumentów. Najuboższe grupy społeczne ograniczały się do wyhodowanych samodzielnie roślin ziołowych oraz soli, której brak wskazywał już na skrajne ubóstwo. Badanie znaczeń globalnych frazeologizmów i przysłów pokazało, że najistotniejszymi kwestiami dla dawnych pokoleń użytkowników języka polskiego była właściwa postawa życiowa człowieka i odpowiedzialne pełnienie przez niego obowiązków członka społeczności i wyznawcy religii chrześcijańskiej. Pozytywnie oceniane były takie cechy, jak rozsądek i umiarkowanie, negatywnej ewaluacji podlegały wady i słabości człowieka, np. zazdrość, nieroztropność, rozkapryszenie i lenistwo. Zagadnienie smaków przypraw legło u podstaw obrazów zawartych w jednostkach charakteryzujących pozytywne i negatywne doświadczenia życiowe, jak również poprawne i nieżyczliwe relacje między ludźmi. Wśród analizowanych jednostek frazeologicznych występują ponadto nawiązania do moralności chrześcijańskiej w postaci zaleceń miłości bliźniego, czy też przestrogi przed pokusą grzechu, na którą narażony jest człowiek wierzący.
Słowa kluczowe
przysłowia; frazeologizmy; kuchnia polska
Bibliografia
Adalberg, A. (1889-1894). Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich [image/x.djvu]. Pozyskano z https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/11603/edition/18873/content [data dostępu: 1.03.2024].
Bilek, J. (2013, maj). Hanyż, Aptekarzpolski.pl, 81/59. Pozyskano z https://www.aptekarzpolski.pl/wiedza/05-2013-hanyz/ [data dostępu: 1.03.2024].
Bockenheim, K. (1998). Przy polskim stole. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie.
Doroszewski, W. (red.) (1958-1969). Słownik języka polskiego, Warszawa: Polska Akademia Nauk. Pozyskano z https://doroszewski.pwn.pl. [data dostępu: 1.03.2024].
Dumanowski, J. (red.) (2021). Zbiór dla kuchmistrza tak potraw jako ciast robienia wypisany roku 1757 dnia 24 lipca. Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
Glibowski, P. i in. (2017). Właściwości prozdrowotne imbiru, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 50, 2, 115–121. Pozyskano z: https://ptfarm.pl/pub/File/Bromatologia/2017/Nr%202/Bromatologia%202_2017%20art%2004%20s%20115-121.pdf [data dostępu: [1.03.2024].
Gloger, Z. (1978). Encyklopedia staropolska. T.4. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Gołębiowski, Ł. (1830). Domy i dwory. Pozyskano z https://docer.pl/doc/x85c5c0 [data dostępu: 1.03.2024].
Hącia, A. (red.) (2004). Przysłowia polskie. Warszawa: Świat Książki, 2004.
Hemphill, I., Cobiac, L. (2006). The historical and cultural use of herbs and spices, The Medical Journal of Australia, 185, 4. Pozyskano z https://www.mja.com.au/journal/2006/185/4/health-benefits-herbs-and-spices-past-present-future#0_pgfId-1124705 [data dostępu: 1.03.2024].
Keckowa, A., Molenda, D. (1978). Wyżywienie. W: A. Keckowa, D. Molenda (red.), Historia kultury materialnej Polski w zarysie. Tom III od XVI do połowy XVII wieku (301–323). Wrocław: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Kitowicz, J. (1951). Opis obyczajów za panowania Augusta III. Wrocław: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
Kłosińska, A., Sobol, E., Stankiewicz, A. (red.) (2005). Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kłosińska, K. (2014). „Myśleć o niebieskich migdałach”. Audycja radiowa Co w mowie piszczy. Pozyskano z https://trojka.polskieradio.pl/artykul/1041470,myslec-o-niebieskich-migdalach [data dostępu: 1.03.2024].
Kolberg, O. (1977). Przysłowia. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kowecka, E. (1978). Pożywienie. W: E. Kowecka, M. Różycka-Glassowa (red.), Historia kultury materialnej Polski w zarysie. Tom V od 1795 do 1870 roku (343–385). Wrocław: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Kowecka, E. (1984). W salonie i w kuchni. Opowieść o kulturze materialnej pałaców i dworów polskich w XIX w. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Krzyżanowski, J. (red.). (1969–1972). Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. 1–3. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Levi-Strauss, C. (2000). Antropologia strukturalna. (K Pomian, tum.). Warszawa: Wydawnictwo KR.
Linde, S.B. (1807–1814). Słownik języka polskiego. T. 1–6. Warszawa: Drukarnia XX. Pijarów. Pozyskano z https://kpbc.umk.pl/publication/8173. [data dostępu: 1.03.2024].
Lis, H., Lis, P. (2009). Kuchnia Słowian. O żywności, potrawach i nie tylko… Kraków: EGIS Sp. z o.o.
Łozińscy, M.J. (2012). Historia polskiego smaku. Kuchnia. Stół. Obyczaje, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Mikoś, M. (2012). Słownictwo i frazeologia z zakresu wojskowości w Kolendach żołnierskich i Szopce żołnierskiej Antoniego Bogusławskiego, Język Polski, 5, 391–401. Pozyskano z https://www.jezyk-polski.pl/index.php/jp/article/view/881/753. [data dostępu: 1.03.2024].
Młynarczyk, E. (2013). Nie święci garnki lepią: obraz rzemiosła utrwalony w polskiej frazeologii. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
Młynarczyk, E. (2016). Językowy obraz pożywienia ludności wiejskiej w sytuacjach niedostatku materialnego (na przykładzie wybranych frazemów), W: M. Rak, K. Sikora (red.), Słowiańska frazeologia gwarowa (253–266). Kraków: Księgarnia Akademicka.
Molik, W. (1999). Życie codzienne ziemiaństwa w Wielkopolsce w XIX i na początku XX wieku. Kultura materialna. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Nowakowska, A. (1994). Polszczyzna imbirem pachnąca. (Związki wyrazowe z nazwami przypraw korzennych), Poradnik Językowy, 10, 1–10. Pozyskano z https://poradnik-jezykowy.uw.edu.pl/issue/1070. [data dostępu: 1.03.2024].
Nowakowska, A. (2005). Świat roślin w polskiej frazeologii. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Prorok, K. (2017). Małe, czarne, okrągłe, a każdego wyszczypie. O pieprzu i pieprzeniu w polszczyźnie ludowej i potocznej, Etnolingwistyka, 29, 61–84. DOI:10.17951/et.2017.29.61.
Shadura, I. (2010), Khren v pol’skom i͡azyke i narodnoĭ kulture, Acta Linguistica Petropolitana 1, Pozyskano z https://cyberleninka.ru/article/n/hren-v-polskom-yazyke-i-narodnoy-kulture.[data dostępu: 1.03.2024].
Smakosz, A.K. (2022). Historia naturalna przypraw, Wrocław: Pharmacopola.
Smakosz, A.K. (2023). Historia majeranku i oregano na ziemiach polskich. Kulinarny Przegląd Cyfrowej Biblioteki Narodowej. Pozyskano z https://blog.polona.pl/2023/11/historia-majeranku-i-oregano-na-ziemiach-polskich/. [data dostępu: 1.03.2024].
Skorupka, S. (red.) (1978). Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. IV, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Skorupka, S. (red.). (1993). Słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa: Wiedza Powszechna.
Świrko, S. (1985). Na wszystko jest przysłowie. Popularny wybór przysłów w układzie tematyczno-hasłowym. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Żebrowska-Mazur, B. (2021). Funkcja ludyczna pożywienia w tekstach słownego folkloru dziecięcego, W: R. Przybylska, D. Ochmann (red.), Polskie kulinaria. Aspekty historyczno-językowe, regionalne i kulturowe (203–221). Kraków: Wydawnictwo Libron.
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu Polska
