Материал ногайского языка в словаре Петра Симона Палласа (1787–1789) – к этнолингвистической идентификации
Abstrakt
MATERIAŁ NOGAJSKI W SŁOWNIKU P.S. PALLASA (1787–1789)
– W STRONĘ IDENTYFIKACJI ETNOLINGWISTYCZNEJ
Niniejszy artykuł poświęcony jest leksyce języka nogajskiego odnotowanej w XVIII-wiecznym słowniku P.S. Pallasa pt. „Sravnitel’nyje slovari vsex jazykov i narečij (…)” (1787–1789). Pallas, wybitny niemiecki zoolog i botanik, uczestnik licznych wypraw po wschodnich prowincjach Imperium Rosyjskiego, na rozkaz carycy Katarzyny II został redaktorem słownika. Zastosowany przez niego system klasyfikacyjny oraz nazewnictwo pokazują XVIII-wieczny stan wiedzy na temat wewnętrznego zróżnicowania języków turkijskich, których użytkownicy zamieszkiwali teren ówczesnego Imperium Rosyjskiego. Język nogajski wyróżnia się na tle pozostałych języków kipczackich z uwagi na cechy fonetyczne, które wykazują zarówno podobieństwa, jak i różnice na tle turkijskiej rodziny językowej. Analiza zgromadzonego materiału leksykalnego w powiązaniu z danymi etnograficznymi pozwoliła na identyfikację odnotowanego języka.
Słowa kluczowe
języki kipczackie; języki turkijskie; dialekt; słownik porównawczy
Bibliografia
Ageeva, R.A. (2000). Kakogo my rodu-plemeni? Narody Rossii: imena i sudʹby. Slovarʹ–spravochnik. Moskva: At͡sademia.
Aĭbazova, E.S. (1981). Terminy rodstva v nogaĭskom iazyke. W: Aktualʹnye problemy karachaevo-balkarskogo i nogaĭskogo iazykov (56–68). Stavropolʹ: Stavropolʹskiĭ pedinstitut.
Baskakov, N.A. (1940). Nogaĭskiĭ iazyk i ego dialekty: grammatika, teksty i slovarʹ. Moskva-Leningrad: Izd-vo Akademii Nauk SSSR.
Baskakov, N.A. (red.). (1956). Russko-nogaĭskiĭ slovarʹ. Moskva: Gos. izd-vo inostrannykh i natsional’nykh slovareĭ.
Baskakov, N.A. (red.). (1963). Nogaĭsha-oryssha soʹzlik. Moskva.
Bochnakowa, A. (2013). Linguarum totius orbis Vocabularia Сomparative Augustissimae cura collecta (…), 1787–1789, Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis, 130, 41–50.
Bulgarova, M.A. (1999). Nogaĭskaia toponimiia. Stavropolʹ: Stavropolʹservisshkola.
Bulgarova, M.A. (2001). O problemakh funktsionirovaniia sovremennogo nogaĭskogo iazyka. W: Iazyk i obshchestvo na poroge tysiacheletiia: itogi i perspektivy (33–35). Moskva: URSS.
Bulgarova, M.A. (2014). Sovremennoe sostoianie izuchennosti nogaĭskogo iazyka. W: Nogaĭtsy: XXI vek. Istoriia, iazyk, kulʹtura, ot istokov – k griadushchemu (206–211). Cherkessk: KCHIGI.
Bulgarova, M.A. (2020). Nogaĭskiĭ iazyk. Kak napolnitʹ pazukhu krasnymi iaĭtsami i pochemu dusha rebenka — v stepi, https://postnauka.ru/longreads/155734, data dostępu: 16.10.2022.
Bulgarova, M.A. (2021). Nogaĭskiĭ iazyk, http://www.elbrusoid.org/articles/neighbours/513636/, data dostępu: 10.12.2022.
Dębowiak, P. (2016). O Dicionário da czarina Catarina a Grande. Análise dos elementos portugueses, Zeitschrift für romanische Philologie 132(1), 232–261.
Fałowski, A. (1999a). Materiał połabski w słowniku Katarzyny II. W: M. Brzezina, H. Kurek (red.), Collectanea linguistica in honorem Casimiri Polański (49–58). Kraków: Księgarnia Akademicka.
Fałowski, A. (1999b). Język ukraiński w słowniku Katarzyny II. W: H. Mieczkowska (red.), In memoriam Alfredi Zaręba et Josephi Reczek w dziesiątą rocznicę śmierci (137–144). Kraków: Wydawnictwo Oddziału Polskiej Akademii Nauk.
Fałowski, A. (2000). Materiał czeski w słowniku Katarzyny II. W: H. Wróbel (red.), Studia z filologii słowiańskiej ofiarowane profesor Teresie Zofii Orłoś (89–94). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Gaĭsina, G.R. (2008). Persidskie zaimstvovaniia v bashkirskom iazyke. Ufa.
Jakubczyk, M. (2014b). Polszczyzna grażdańska w słowniku carycy Katarzyny II, Poradnik Językowy, 2, 78–95.
Juszkiewicz, U. (1978). Materiał rosyjski ze słownika Katarzyny II, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, 31, S.F, 385–401.
Kalmykova, S.Kh. (1959). Leksicheskie zaimstvovaniia v aknogaĭskom dialekte nogaĭskogo iazyka. W: Trudy Karachaevo-Cherkesskogo ped. in-ta (167–181). Cherkessk.
Kaminskaia, L.N. (2010). Nekotorye nabliudeniia nad albanskoĭ leksikoĭ v slovare S. Pallasa, Vestnik Sankt-Peterburgskogo gosudarstvennogo universiteta, 4, 125–134.
Karakaev, Iu.I. (1999). Ustarevshaia leksika nogaĭskogo iazyka. Kazanʹ.
Kidirnii͡azov, D.S. (2003). Vzaimootnosheniia nogaĭtsev s narodami Severnogo Kavkaza i Rossii v ХVI–ХIХ vv. Makhachkala.
Kukaeva, S.A. (2005). Leksika zemledeliia v nogaĭskom iazyke. Avtoreferat na soiskanie uchenoĭ stepeni kandidata filologicheskikh nauk. Makhachkala.
Kukaeva, S.A. (2014). Sovremennyĭ nogaĭskiĭ iazyk: problemy funktsionirovaniia i sokhraneniia, Filologiia i kulʹtura, 4(38), 141–145.
Kurmanseitova, A.Kh. (2003). Knizhnaia kulʹtura nogaĭtsev: XIX – nachalo XX veka. Dissertatsiia na soiskanie uchenoĭ stepeni kandidata istoricheskikh nauk. Makhachkala.
Levshin, B.V. (red.). (1999). Petr Simon Pallas. Nabliudeniia, sdelannye vo vremia puteshestviia po iuzhnym namestnichestvam russkogo gosudarstva v 1793–1794 godakh. Moskva.
Maciuszak, K. (2003). Persian Vocabulary of the 18th Century in the Tsarina Catherina’s Dictionary, Folia Orientalia, 39, 159–176.
Mańczak–Wohlfeld, E. (2001). The English Equivalents in „Linguarum totius orbis vocabularia Comparative”. W: W. Witalisz (red.). And Gladly Wolde He Lerne and Gladly Teche. Studies on Language and Literature in Honour of Professor Dr. Karl Heinz Göller (181–186). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Mukoseeva, Ia.Iu. (2013). Uralʹskaia promyshlennaia leksika v nauchnom trude P.S. Pallasa „Puteshestvie po raznym provintsiiam Rossiĭskogo gosudarstva”, Dialog so vremenem, 42, 346–354.
Orazaev, G.M.-R. (2002). Pamiatniki tiurkoiazychnoĭ delovoĭ perepiski v Dagestane XVIII v. Makhachkala.
Pokrovskaia, L.A. (1961). Terminy rodstva v tiurkskikh iazykakh. W: E.I. Ubri͡atova, Istoricheskoe razvitie leksiki tiurkskikh iazykov (11–81). Moskva.
Popowska–Taborska, H. (1994). Słownictwo kaszubskie w osiemnastowiecznych porównawczych słownikach Europy i Azji, Rocznik Slawistyczny, 49, 41–46.
Popowska-Taborska, H. (2006). Raz jeszcze o materiałach kaszubskich w „Słownikach porównawczych języków i narzeczy Europy i Azji. В: Szkice, 287–296 (pierwsze wydanie: Rocznik Gdański, LVIII, 1 (1998), 163–171).
Sevortian, Ė.V. (1974–1980). Ėtimologicheskiĭ slovarʹ tiurkskikh iazykov. I–III. Moskva.
Shikhmurzaev, D. (1991). Nogaĭ tilinin” frazeologiialyk soʹzligi. Cherkessk.
Siemieniec-Gołaś, E. (1996). Chuvash Words in Pallas Dictionary (1787–89), Studia Turcologica Cracoviensia, 8 (2001), 121–140.
Stachowski, S. (1967). Osmanisch-türkische Wörter im Wörterbuch von P. Pallas (1787–1789), Folia Orientalia, IX, 53–68.
Stachowski, S. (1987). Wyrazy albańskie w Słowniku P. S. Pallasa (1787–1789), Acta Baltico-Slavica, 17, 237–253.
Stala, E. (2011). Diccionario de Catalina la Grande (1787–1789). Análisis del material español, Studia Iberystyczne, 10, 151–163. DOI: https://doi.org/10.12797/SI.10.2011.10.10.
Tenishev, Ė.R. (red.). (2001). Sravnitelʹno-istoricheskaia grammatika tiurkskikh iazykov. Leksika. Moskva
ŹRÓDŁO MATERIAŁU JĘZYKOWEGO
Pallas P.S., Sravnitelʹnye slovari vsekh iazykov i narechiĭ (1787-1789) (Linguarum totius orbis Vocabularia comparativa Augustissimae cura collecta).
Uniwersytet Jagielloński, Kraków Polska
https://orcid.org/0000-0001-6852-4132
