Karmia czysta – koncept czystości w staropolskim dyskursie kulinarnym
Abstrakt
Celem opracowania jest analiza kategorii semantycznej CZYSTOŚĆ i jej korpusowych reprezentacji tekstowych oraz pytanie o ramę interpretacyjną rządzącą jej dyskursywnym znaczeniem w staropolskim dyskursie kulinarnym. Podstawę badań stanowi korpus tekstów obejmujący najstarsze polskie teksty o tematyce kulinarnej, tu książki kucharskie, najstarsze zielniki oraz teksty dietetyczno-zdrowotne. Przeprowadzona interpretacja wykazała, że koncept czystości był warunkowany w dawnym dyskursie przez ramę pojęciową DIETA, ZDROWIE oraz POST.
Słowa kluczowe
językoznawstwo historyczne; semantyka leksykalna; słownictwo staropolskie; dyskurs kulinarny
Bibliografia
Biskupska, K. (2014). Analiza dyskursu i krytyczna analiza dyskursu. W: M. Szczepański, A. Śliz (red.), Współczesne teorie społeczne: w kręgu ujęć paradygmatycznych (369–388). Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Bronder, A., Hamerlok, D. (2018). MasterChef XVII w. – studium porównawcze pierwszej polskiej książki kulinarnej Compendium ferculorum oraz współczesnych publikacji o tematyce kulinarnej. W: T. Gęsina, W. Wilczak (red.), Kuchnia w języku i kulturze dawniej i dziś (13–24). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Busse, D., Teubert, W. (1994). Ist Diskurs ein sprachwissenschaftliches Objekt? Zur Methodenfrage der historischen Semantik. In: D. Busse, F. Hermanns, W. Teubert (Hg.), Begriffsgeschichte und Diskursgeschichte. Methodenfragen und Forschungsergebnisse der historische Semantik (10–28). Opladen: Westdeutscher Verlag.
Czachur, W. (2020). Lingwistyka dyskursu jako integrujący program badawczy. Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe.
Czachur, W., Miller, D. (2012). Niemiecka lingwistyka dyskursu – próba bilansu i perspektywy, Oblicza Komunikacji, 5, 25–43.
Czyżewski, M., Kowalski, S., Piotrowski, A. (red.). (1997). Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego. Kraków: Wydawnictwo Aureus.
Dijk van Teun, A. (2001). Badania nad dyskursem. W: Dyskurs jako struktura i proces (G. Grochowski, tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Dumanowski, J., Bułatowa, S. (red.). (2021). Zbiór dla kuchmistrza tak potraw jako ciast robienia wypisany roku 1757 dnia 24 lipca, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
Dumanowski, J. (2021a). Old Polish Fasting: Discourse and Dietary Practices in the 16th–18thCentury. In: B. Dybaś, J. Bojarski (Hg.), Gruppenidentitäten in Ostmitteleuropa: Auf der Suche nach Identität (93–116). DOI: 10.14220/9783737013345.93 [dostęp: 15.03.2023]
Duszak, A. (1998). Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Fillmore, Ch.J. (1985). Frames and the semantics of understanding, Quaderni di semantica, 6(2), 222–254.
Grzymała-Kazłowska, A. (2004). Socjologicznie zorientowana analiza dyskursu na tle współczesnych badań nad dyskursem, Kultura i Społeczeństwo, 1, 13–24.
Hawrysz, M. (2022). Korzyści poznawcze z dyskursologicznego spojrzenia na teksty dawne (przypadek renesansowej polemiki religijnej), Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, 78, 85–98.
Kleśta-Nawrocka, A., Kleśta-Nawrocki, R. (2016). Brudne jedzenie w kuchni polskiej. W: K. Krzemiński, A. Kmieć, K. Olszewska (red.), Człowiek – czystość i brud. T. 1. Aspekt humanistyczno-etnologiczny (53–69). Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
Kwaśnicka-Janowicz, A. (2021). Przaśny i jego rodzina wyrazowa. Na marginesie artykułu S. Urbańczyka Co znaczy dziś wyraz przaśny? W: L. Bednarczuk, W. Boryś, M. Stachowski (red.), Księga pamiątkowa Profesora Stanisława Urbańczyka w 110. rocznicę urodzin (156–162). Kraków: Wydawnictwo Lexis.
Labocha, J. (2021 [1996]). Język, tekst, komunikacja. Studia i szkice (M. Mycawka, K. Tutak, red.). Kraków: Księgarnia Akademicka.
Niewiara, A. (2010). Kształty polskiej tożsamości. Potoczny dyskurs narodowy w perspektywie etnolingwistycznej (XVI–XX w.). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Podsiad, A. (2000). Słownik terminów i pojęć filozoficznych. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Przybylska, R., Kwaśnicka-Janowicz, A. (w druku). Old Polish texts on culinary topics in linguistic descriptions – the state of research and research prospects.
Rejter, A. (2018). Styl czy dyskurs naukowy? Perspektywa historyczna, Forum Lingwistyczne, 5, 17–25.
Rzepiela, A. (2020). Moderata diaeta. Charakterystyka zaleceń dietetycznych w średniowiecznym „kodeksie zdrowia” Regimen Sanitatis Salernitanum. W: B. Płonka-Syroka, A. Syroka (red.), Historia diety i kultury odżywiania. T. 3. Zalecenia i regulacje dotyczące odżywiania w historii Europy (XIII–XXI w.) i w wybranych kulturach pozaeuropejskich (31–42). Wrocław: Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu.
Siuciak, M. (2011). Przejawy dyskursu publicznego w dawnych tekstach prawnych, Język Polski, z. 1, 50–57.
Siuciak, M. (2016). Polski dyskurs patriotyczny w prasie i w pismach okolicznościowych z drugiej połowy XVIII wieku, Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza, 23 (43), nr 1, 81–93.
Spitzmüller, J., Warnke, I.H. (2011). Diskurslinguistik. Eine Einführung in Theorien und Methoden der transtextuellen Sprachanalyse (De Gruyter Studium). Berlin–Boston: De Gruyter.
Shugar, G.W. (1997). Dyskurs dziecięcy. Początki i źródła rozwoju. W: T. Rittel, J. Ożdżyński (red.), Dyskurs edukacyjny. Kraków: Wydawnictwo Naukowe WSP.
Walczak, B. (2006). Staropolszczyzna – zakres pojęcia w płaszczyźnie historycznojęzykowej. W: E. Koniusz, S. Cygan (red.), Staropolszczyzna piękna i interesująca, t. 1 (11–19). Kielce: Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej.
Warnke, I., H., Spitzmüller, J. (2008). Methoden der Diskurslinguistik. Sprachwissenschaftliche Zugänge zur transtextuellen Ebene. Berlin/New York: de Gruyter.
Warnke, I., H., Spitzmüller, J. (2009). Wielopoziomowa lingwistyczna analiza dyskursu – DIMEAN (W. Czachur, K. Zielińska (tłum.), Tekst i Dyskurs = Text und Diskurs, 2, 123–147.
Żarski, W. (2008). Książka kucharska jako tekst. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Żarski, W. (2017). Ewolucja dyskursu kulinarnego i jego uwarunkowań kulturowych w polszczyźnie. W: W. Żarski, T. Piasecki (red.), Kuchnia i stół w komunikacji społecznej. Tekst, dyskurs, kultura (243–251). Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT.
ŹRÓDŁA I SKRÓTY ŹRÓDEŁ
K – Kuchmistrzostwo. W: Zbiór dla kuchmistrza tak potraw jako ciast robienia wypisany roku 1757 dnia 24 lipca, wyd. i oprac. J. Dumanowski i S. Bułatowa, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie: Warszawa 2021, s. 136–193.
CF – S. Czerniecki, Compendium ferculorum albo zebranie potraw (wyd. I 1682 r.), wyd. i oprac. J. Dumanowski i M. Spychaj, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie: Warszawa 2010.
ZK – Zbiór dla kuchmistrza tak potraw jako ciast robienia wypisany roku 1757 dnia 24 lipca, wyd. i oprac. J. Dumanowski i S. Bułatowa, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie: Warszawa 2021, s. 136–193.
KD – W. Wielądko, Kucharz doskonały (wyd I. 1786 r.), wyd. i oprac. J. Dumanowski przy współudziale A. Kleśty-Nawrockiej, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Warszawa 2012.
FalZioł – S. Falimirz, O ziołach i o mocy ich, wyd. Florian Ungler: Kraków 1534.
Herka – S.K. Herka, Bankiet narodowi ludzkiemu, wyd. Lenczewski Bertutowicz Stanisław – Wdowa i Dziedzice: Kraków 1660.
Powodowski – H. Powodowski, Korab zewnętrznego potopu czyli sposob zbawienny przeciw zbytkom w iedzeniu y piciu, wyd. Mikołaj Szarfenberg: Kraków 1578.
SienHerb – M. Siennik, Herbarz to jest zioł tutecznych i postronnych opisanie, wyd. Mikołaj Szarfenberg: Kraków 1568.
SienLek – M. Siennik, Lekarstwa doświadczone, wyd. Łazarz Andrysowicz: Kraków 1564.
GHJP – Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk, Gramatyka historyczna języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe: Warszawa 1981.
PSTL – M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Podręczny słownik terminów literackich, OPEN: b.m. 2002.
SEJPBor – W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie: Kraków 2005.
SEJPS – E. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, Nakładem Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego: Kraków 1952.
SPXVI – Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa, F. Pepłowski (t. 1–34), K. Mrowcewicz, P. Potoniec (t. 35–37), K. Wilczewska, L. Woronczakowa i in. (t. 27–37), Zakład Narodowy im. Ossolińskich: Wrocław 1966–1994, IBL PAN: Warszawa 1995–.
SSC – J. Gebauer, Slovník staročeský, t. I-II, Praha 1903-1916 i jego kontynuacja: Staročeský slovník, red. B. Havránka, Academia: Praha 1977 i następne.
SStp – Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–11, Zakład Narodowy im. Ossolińskich: Wrocław, IJP PAN: Kraków 1953–2002.
SWJP – Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Wydawnictwo Wilga: Warszawa 1996.
Uniwersytet Jagielloński, Kraków, Polska
https://orcid.org/0000-0002-4827-6941