Nazwy potraw w mowie mieszkańców dawnych Kresów południo-wschodnich (na przykładzie kilku wsi z obwodu lwowskiego)
Abstrakt
Celem tego artykułu jest omówienie nazw potraw w mowie Polaków dawnych Kresów południowo-wschodnich na przykładzie kilku wsi z obwodu lwowskiego. Przedmiotem badań jest charakterystyka pokoleniowa nazw lokalnych potraw przygotowywanych i spożywanych jako posiłki codzienne. Analizy koncentruję wokół dynamiki zmian w zakresie funkcjonowania nazw pożywienia. Zaprezentowany materiał i wstępne jego analizy pozwalają jednoznacznie przyporządkować wiele nazw potraw konkretnym grupom pokoleniowym badanych osób. Porównanie omówionych nazw potraw z zawartością kartoteki Słownika gwar polskich wykazało, że wiele z nich jest wspólnych z gwarami polskimi na terenie kraju. W Małopolsce poświadczono następujące nazwy: chamuła, czyr, kulesza, maczanka. W Małopolsce i na Mazowszu występują takie nazwy, jak lemieszka, prażucha, pieróg, zgliwiały ser, na Pomorzu – maczajka, na Śląsku znana jest maczka, na Śląsku i w Małopolsce mamy gałuszki. Zaś konfrontacja ze Słownikiem języka ukraińskiego i ukraińskimi
pracami dialektologicznymi z badanego obszaru wykazała, że wiele wyrazów współistnieje w języku ukraińskim, np. gałuszka – ukr. галушка, lemieszka – ukr. лемішка, sałamacha – ukr. саламата, саламаxа.
Słowa kluczowe
polszczyzna południowokresowa, pogranicze polsko-ukraińskie, zróżnicowanie pokoleniowe, pożywienie codzienne
Bibliografia
Adamowski, J., Tymochowicz M. (red.). (2018). Dziedzictwo kulinarne w kontekstach tradycyjnych i współczesnych. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Bohdanowicz, J. (1996). Pożywienie. Zbieractwo – pożywienie głodowe. W: J. Bohdanowicz (red.), Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. III. Pożywienie i sprzęty z nim związane (10–21). Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Borejszo, M. (1994). O nazwach napojów i potraw w poznańskich lokalach gastronomicznych. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza, I , t. 21 (92–107). Poznań: Wydawnictwo WiS.
Falińska, B. (1991). Z badań nad regionalizmami w słownictwie kulinarnym. W: K. Handke (red.), Regionalizmy w języku familijnym (zbiór studiów) (79–88). Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Hlushko, M., Khomchak, L. (2017). Nadsi͡anni͡a: tradyt͡siǐna kul′tura i pobut. L′viv: Instytut ukrainoznavstva im. I. Kryp’i͡akevycha NANU.
Kowalska-Lewicka, A., Szromba-Rysowa, Z. (1976). Pożywienie ludności wiejskiej. W: M. Biernacka, B. Kopczyńska-Jaworska, A. Kutrzeba-Pojnarowa, W. Paprocka (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. 1, (353–376). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kurek, H. (2003). Przemiany leksyki gwarowej na Podkarpaciu. Kraków: Universitas.
Łeńska-Bąk, K. (2010). O pokarmach, smakach i utraconych znaczeniach. Historia kultury sub speciae culinaria. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Markowski, A. (1992). Polszczyzna końca XX wieku. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Markowski, A. (1994). Kuchnia w języku, czyli o nazwach produktów kulinarnych. W: M. i J. Łozińscy (wybór i oprac.), Wokół stołu i kuchni (129–141). Warszawa: Tenten.
Pelcowa, H. (2013). Dynamika zmian w polskich gwarach i dialektach w ostatnim siedemdziesięcioleciu. W: A. Dunin-Dudkowska, A. Małyska (red.), 70 lat współczesnej polszczyzny. Zjawiska, procesy, tendencje. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Janowi Mazurowi (373–397). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Rieger, J. (2002). Język polski na Ukrainie w XX wieku. W: J. Rieger, I. Cechosz-Felczyk, E. Dzięgiel (red.), Język polski na Ukrainie w końcu XX wieku, cz. 1. Warszawa: Semper.
Sierociuk, J. (2003). Założenia metodologiczne badań języka wsi. W: Z. Krążyńska, Z. Zagórski (red.), Poznańskie Spotkania Językoznawcze, t. XI (131–136). Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Smyk, K., Pudłocki, T., Wodzińska, I. (red.). (2017). Puszcza sandomierska od kuchni. Między tradycją a współczesnością. Kolbuszowa: Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej.
Shelemekh, V.P. (2009). Nazvy obri͡adovykh strav u nadsi͡ans′kykh hovirkakh I͡Avorivshchyny. W: P. Hryt͡senko, N. Khobzeǐ (red.), Dialektolohichni studiï, t. 8: Hovory pivdenno-zakhidnoho narichchi͡a (95–102). L′viv: Instytut ukraïnoznavstva im. I. Kryp’i͡akevycha NANU.
Shelemekh, V.P. (2010). Leksyko-semantychna hrupa nazv posudu dli͡a pryhotuvanni͡a ïz͡hi v hovirkakh nadsi͡ans′ko-naddnisti͡ans′koho sumiz͡hz͡hi͡a. Linhvistyka. Zbirnyk naukovykh prat͡s′, № 1(19), (120–127). Luhans′k: DZ LNU im. Tarasa Shevchenka.
Witaszek-Samborska, M. (2005). Studia nad słownictwem kulinarnym we współczesnej polszczyźnie. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Żarski, W. (2003). Nazwy zup w języku polskim, Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, XXIX, 157–161.
Wykaz skrótów
MSGP –Mały słownik gwar polskich, red. J. Wronicz, Kraków 2009.
SGP – Słownik gwar polskich, oprac. przez Zakład Dialektologii Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie, t. 1 pod kier. Mieczysława Karasia, t. 2–5 pod kier. Jerzego Reichana, t. 6–7, pod kier. Joanny Okoniowej, Kraków 1982–2020. Kartoteka Słownika gwar polskich, online: http://rcin.org.pl//publication/37156 [dostęp dnia 21.10.2020].
SJPD – Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1–11, Warszawa 1958–1969.
SUM – Clovnik ukraїnsʹkoї movi, red. І.K. Bіlodіd, t. 1–11, Kiїv 1970–1980.
USJP – Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, Warszawa 2003.
VSz – Shelemekh, V.P. (2008). Nazvy strav ta kukhonnoho nachynni͡a v nadsi͡ans′komu ta naddnisti͡ans′komu hovorakh. W: I.V. Sabadosh (red.), Suchasni problemy movoznavstva ta literaturoznavstva, vyp. 12: Ukraïns′ka dialektna leksyka i͡ak ob’i͡ekt slovnykarstva ta linhvoheohrafiï. Do 100-richchi͡a Mykoly Andriǐovycha Hryt͡saka (216–219). Uz͡hhorod: Vydavnyt͡stvo Uz͡hNU „Hoverla”.
Instytut Języka Polskiego, Polska Akademia Nauk Polska
http://orcid.org/0000-0002-2287-904X
