Chleb w świetle polskiej frazematyki gwarowej
Abstrakt
Materiał do artykułu pochodzi głównie ze Słownika gwar polskich Polskiej Akademii Nauk i z Nowej księgi przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich. Słownik gwar polskich wyróżnia siedem znaczeń wyrazu chleb, z czego wzięto pod uwagę tylko pierwsze, podstawowe: ‘niesłodkie pieczywo z mąki zbożowej na zakwasie lub drożdżach, uformowane w bochenki i tak pieczone’. Charakterystyka chleba w kulturze ludowej została ukazana na podstawie frazemów – te pozwalają wyeksplikować stereotypowe sądy zgrupowane w następujących fasetach: wypiek chleba, części chleba, cechy chleba, ilość chleba, chleb i dodatki, miejsce chleba w hierarchii pokarmów, przeciwieństwa chleba, rola chleba w życiu człowieka, szacunek dla chleba. W wielu wypadkach za frazemami zawierającymi leksem chleb kryją się znaczenia przenośne, odnoszące się do sytuacji życiowych i postaw ludzkich.
Słowa kluczowe
polska kultura ludowa, definicja kognitywna, zwrot, fraza, przysłowie
Bibliografia
Baldock, J. (1994). Symbolika chrześcijańska. Poznań: Dom Wydawniczy „Rebis”.
Bartmiński, J. (kier.). (1980). Słownik ludowych stereotypów językowych. Zeszyt próbny. Oprac. zespół. Wrocław: Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocławskiego.
Bartmiński, J. (1988). Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji. W: J. Bartmiński (red.), Konotacja (169–183). Lublin: Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej.
Bartmiński, J. (red.). (1996). Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. 1: Kosmos, z. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej.
Bartmiński, J., Kaczan, A. (2017). Potrawy i napoje z żyta (234–244); Potrawy i napoje z pszenicy (284–298); Potrawy i napoje z jęczmienia (321–327); Potrawy i napoje z owsa (359–362). W: J. Bartmiński (red.) Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. 2: Rośliny, z. 1: Zboża. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej.
Biedermann, H. (2003). Leksykon symboli. Warszawa: Muza SA.
Chevalier, J., Gheerbrant, A. (1982). Dictionnaire des Symboles. Mythes, rêves, coutumes, gestes, formes, figures, couleurs, nombres. Paris: Éditions Robert Laffont S.A. et Éditions Jupiter.
Chlebda, W. (1991). Elementy frazematyki. Wprowadzenie do frazeologii nadawcy. Opole: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Powstańców Śląskich w Opolu.
Kopaliński, W. (1985). Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Kopaliński, W. (1991). Słownik symboli. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Kowalski, P. (1998). Leksykon Znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA.
Kowalski, P. (2000). Chleb nasz powszedni. O pieczywie w obrzędach, magii, literackich obrazach i opiniach dietetyków. Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum.
Kubiak, I., Kubiak, K. (1981). Chleb w tradycji ludowej. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Léon-Dufour, X. (red.). (1985). Słownik teologii biblijnej. Poznań–Warszawa: Pallotinum.
Lewicki, A.M., Pajdzińska, A. (1993). Frazeologia. W: J. Bartmiński (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny język polski (307–326). Wrocław: Wiedza o Kulturze.
Lurker, M. (1989). Słownik obrazów i symboli biblijnych. Poznań: Pallotinum.
Lurker, M. (1994). Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach. Kraków: Wydawnictwo Znak.
Młynarczyk, E. (2013). Nie święci garnki lepią. Obraz rzemiosła utrwalony w polskiej frazeologii. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
Niebrzegowska-Bartmińska, S. (2020). Definiowanie i profilowanie pojęć w (etno)lingwistyce. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej.
Oesterreicher-Mollwo, M. (oprac.). (1992). Leksykon symboli. Warszawa: Wydawnictwo ROK Corporation SA.
Rak, M. (2021). Jan Karłowicz w świetle materiałów archiwalnych. Dialektologia, etnolingwistyka i lituanistyka. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Smetonienė, I. (2021). Chleb w małych formach litewskiego folkloru, Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 33, 103–116.
Smyk, K. (2014). Ten złoty bochen… O motywie chleba w poezji chłopskiej (na materiale z południowego Podlasia i terenów nadbużańskich). W: J. Adamowski, M. Wójcicka (red.), Tam na Podlasiu IV: Pożywienie – czyli coś dla ciała i coś dla ducha (101–115). Wola Osowińska: Gminny Ośrodek Kultury w Borkach z siedzibą w Woli Osowińskiej.
Tolstoj, N.I. (red.). (2012). Slavjanskie drevnosti. Ètnolingvističeskij slovar’, t. 5. Moskva: Meždunarodnye otnošenija.
Tymochowicz, M. (2019). Tradycyjne pożywienie chłopskie na Lubelszczyźnie. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej.
Walęciuk-Dejneka, B. (2010). Chleb w folklorze polskim – w poszukiwaniu znaczeń. Siedlce: Wydawnictwo Akademii Podlaskiej.
Wójtowicz, M. (2014). Chleb w działaniach magicznych. W: J. Adamowski, M. Wójcicka (red.), Tam na Podlasiu IV: Pożywienie – czyli coś dla ciała i coś dla ducha (117–127). Wola Osowińska: Gminny Ośrodek Kultury w Borkach z siedzibą w Woli Osowińskiej.
Źródła
NKP – Krzyżanowski, J. (kier.). (1969–1972). Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. I–III: W oparciu o dzieło Samuela Adalberga opracował Zespół Redakcyjny; Świrko, S. (oprac.). (1978), t. IV przy wpółudziale D. Świerczyńskiej i S. Świrko. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
SFGD – Rak, M. (2005). Słownik frazeologiczny gwary Dębna w Górach Świętokrzyskich. Kraków: Wydawnictwo «scriptum».
SFŚ – Przymuszała, L. (2013). Słownik frazeologizmów i typowych połączeń wyrazowych w gwarach śląskich. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
SGL – Pelcowa, H. (2019). Słownik gwar Lubelszczyzny, t. VI: Pokarmy. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej.
SGP – Słownik gwar polskich, opr. IJP PAN. Kraków 1979 –
SMP – CHLEB – jedno hasło ze Słownika mitologii polskiej. W: Rak 2021, s. 113–135.
Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk Polska
https://orcid.org/0000-0001-5365-5535
