Nie tylko o przeróżnych wyrobach piekarniczych. Leksem KOŁACZ w polszczyźnie
Abstrakt
Artykuł jest poświęcony omówieniu semantyki leksemu kołacz w polszczyźnie. Dane pozyskane z podstawowych słowników rejestrujących leksykę historyczną i współczesną, ogólną i dialektalną pozwalają zaobserwować dość dużą różnorodność znaczeniową tego wyrazu. Okazuje się bowiem, że odnosi się on do przeróżnych wyrobów piekarniczych. Przede wszystkim to rodzaj ciasta, zwykle okrągłego i płaskiego (czasem podłużnego), z mąki pszennej, podawanego na ogół na uroczystościach (weselach, świętach). Oprócz tego kołacz to też ‘bochenek’, ‘bułka’, a nawet ‘każdy wyrób piekarniczy z mąki pszennej’ czy inne rodzaje ciast. Pełna definicja osobnego znaczenia, notowanego w języku ogólnym i gwarach, brzmi następująco: ‘wyciśnięte nasiona oleiste, najczęściej zbite w kształcie okrągłego placka, stanowiące
dobrą paszę dla bydła i nierogacizny; makuch’ (SJPD, t. III, s. 833). Ponadto kołacz odnotowano w znaczeniach specjalistycznych – flisackim: ‘okrągłe z chlub [wici dębowych] robione wiązanie, 6 cali średnicy mające, używane w bieganiu, czyli kręceniu wici’ (SWil, t. I, s. 510) oraz górniczym: ‘napiwek dawany górnikom’ (SW, t. II, s. 407; zwany też kołaczne). Wydaje się, że taki przegląd służy lepszemu rozumieniu kołacza, funkcjonującego w ograniczonym zakresie we współczesnej polszczyźnie oraz lepszemu rozumieniu licznych
związków wyrazowych (frazeologizmów i przysłów) pozostających przede wszystkim w historycznych zasobach polszczyzny.
Słowa kluczowe
semantyka leksykalna, rozwój znaczeniowy wyrazu, wyraz wieloznaczny, słowniki
Bibliografia
Kubiak, I., Kubiak, K. (1981). Chleb w tradycji ludowej. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Krzyżanowski J. (red.), (1969–1972). Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. I–III. Warszawa: PIW.
Krzyżanowski J. (red.), (1978). Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. IV, Wstęp, bibliografia, słownik wyrazów staropolskich, gwarowych i obcych, indeks haseł pomocniczych, oprac. S. Świrko przy współudziale D. Świerczyńskiej i S. Świrko. Warszawa: PIW.
Wykaz skrótów
e-SXVII – Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, red. W. Gruszczyński, Warszawa (https://sxvii.pl/).
kartoteka SGP – kartoteka Słownika gwar polskich, opr. IJP PAN, Kraków (też w: https://rcin.org.pl/publication/37156).
L – S.B. Linde, Słownik języka polskiego, Warszawa 1807–1814.
MSGP – Mały słownik gwar polskich, red. J. Wronicz, Kraków 2009.
NKPP – Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. I–III, red. J. Krzyżanowski; t. IV, Wstęp, bibliografia, słownik wyrazów staropolskich, gwarowych i obcych, indeks haseł pomocniczych, oprac. S. Świrko przy współudziale D. Świerczyńskiej i S. Świrko, Warszawa: PIW.
SGP – Słownik gwar polskich, opr. IJP PAN, Kraków 1979–.
SGPKarł – J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, Kraków 1900–1911.
SJPD – Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, Warszawa 1958–1969.
SPXVI – Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa, Wrocław 1966–.
SStp – Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, Kraków 1953–2002.
SW – Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A.A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Warszawa 1900–1927 (tzw. Słownik warszawski).
SWil – Słownik języka polskiego, opr. A. Zdanowicz i in., Wilno 1861 (tzw. Słownik wileński).
USJP – Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, Warszawa 2003.
WSJP – Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki, Kraków 2007– (http://www.wsjp.pl).
Instytut Języka Polskiego, Polska Akademia Nauk Polska
https://orcid.org/0000-0003-4355-4516
