Relikt niemieckiego prastroju czy staropolska nałęcz? Wilamowska drymła w kontekście etnocentrycznych tekstów polskich i niemieckich badaczy
Abstrakt
The paper presents the way of writing about Wilamowice as represented by both German and Polish authors, on the example of the Vilamovian headscarf called the “drymła”, in an attempt at analyzing the nationalistic discourse applied therein. German authors, in particular those involved in the “Sprachinselforschung” – research of German language islands – posited the example of this element of folk dress as evidence for an essentially German character of the Vilamovian folk dress, and of its users by extension. In these authors’ opinion, the headdress was to be a relic of ancient-German attire. Polish ethnographers polemized with his view, nevertheless applying similar discursive strategies in their narration: e.g. describing the drymła as an evolution of an old Polish element of traditional dress called the “nałęcz”. Elżbieta Teresa Filip is a notable exception in that she analyzes the overinterpretations on both sides of the debate. An important issue to notice is the mere amount of space dedicated to drymła even in shorter texts discussing the Vilamovian folk dress. The paper additionally presents the more recent history of drymła and its significance in Wilamowice.
Słowa kluczowe
Wilamowice; strój wilamowski; Sprachinselforschung; strój ludowy; chusta; dyskurs nacjonalistyczny
Źródło finansowania
Artykuł powstał w ramach projektu “Closed islands or multicultural microregions? Critical discourse analysis of texts of Sprachinselforscher concerning Hałcnów (Alza) and Wilamowice (Wymysoü)” finansowanego przez Narodową Agencję Wymiany Akademickiej w ramach programu im. Iwanowskiej.
Bibliografia
Bathelt, H. (1955). Wenn die Feuermännchen tanzen. Märchen, Sagen und Schwänke aus der Ostdeutschen Heimat. Müchingen bei Stuttgart: H. Bathelt.
Bazielich, B. (2001a). Strój ludowy. W: Barciak, A. (red.), Wilamowice. Przyroda, historia, język, kultura oraz społeczeństwo miasta i gminy. Wilamowice: Urząd Gminy w Wilamowicach.
Bazielich, B. (2001b). Strój wilamowicki. Atlas Polskich Strojów Ludowych 34. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Bazielich, B. (2017). Z bliska i z oddali: Stroje ludowe na Śląsku. Katowice: Muzeum Śląskie.
Bittner-Szewczykowa, H. (1976). Odzież chłopska jako dobro majątkowe. „Tezauryzacja” ubiorów ludowych, Konteksty. Polska Sztuka Ludowa, XXX (1), 5–18.
Bittner-Szewczykowa, H. (1990). Łoktusze, chustki, szale [katalog wystawy]. Kraków: Muzeum Etnograficzne w Krakowie.
Bittner-Szewczykowa, H. (1994). Ubiory dla zmarłych oraz wiejskie ubiory żałobne, Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie, XI, 109–116.
Bittner-Szewczykowa, H. (1999). Historia stroju wilamowskiego ciąg dalszy: Nakrycia głowy kobiet zamężnych i „odziewaczki”, Wilamowice i okolice 67, 15.
Bogatyriew, P. (1975). Funkcje stroju ludowego na obszarze morawskosłowackim. W: tegoż, Semiotyka kultury ludowej. M. R. Mayenowa (oprac.), Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 26–96.
Burleigh, M. (2002). Germany turns eastwards. A study of Ostforschung in the Third Reich. London: Pan Books.
Burszta, J. (1974). Kultura ludowa – kultura narodowa. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Chromik, B., Król, T., Małanicz-Przybylska, M. (red.) (2020). Wilamowianie i ich stroje. Centrum Zaangażowanych Badań nad Ciągłością Kulturową.
Danek, J. (2009a). Katalog stroju wilamowskiego oraz dywagacji kilka. Wilamowice: Urząd Gminy w Wilamowicach.
Danek, J. (2009b). Strój wilamowski. Wilamowice: Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Wilamowicach.
Filip, E. T. (2000a). Stroje z Wilamowic. Kalendarz Beskidzki 2000/2001, 92–98.
Filip, E. T. (2000b). Strój wilamowicki jako jeden z wyznaczników odrębności grupy i jego kolekcja w zbiorach Działu Etnografii Muzeum Okręgowego w Bielsku-Białej. W: Bartosz, A. (red.), Polska egzotyka w polskich muzeach (materiały z konferencji). Tarnów: Muzeum Okręgowe w Tarnowie, 246–256.
Filip, E. T. (2002). Miasteczko Wilamowice w przeszłości i przyszłości Bielsko-Bialskiego Muzeum. Grabowska, W. G., Stawarz, A. (red.), Etnografia miasta jako przedmiot zainteresowań muzealnictwa polskiego. Rybnik: Muzeum w Rybniku, Polskie Towarzystwo Etnologii Miasta, 49–57.
Filip, E. T. (2003a). Elementy stroju świadczące o odrębności wilamowiczan (powiat bielski) w świetle dawnych inwentarzy i testamentów. W: Kłodnicki, Z., Rusek, H. (red.), Pogranicza kulturowe i etniczne w Polsce. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Uniwersytet Wrocławski, 195–205.
Filip, E. T. (2003b). O nas mówili: to takie hołdy-bołdy. Wilamowiczanie w oczach „swoich” i „obcych” w dwudziestym stuleciu. W: Trojan, M. (red.), Ich małe ojczyzny: lokalność, korzenie i tożsamość w warunkach przemian. Wrocław: KEiAK UWr., 109–120.
Filip, E. T. (2005a). Czy do poczucia tożsamości regionalnej potrzebna jest wiedzą wynikająca z tradycji? Przypadek Wilamowic w powiecie bielskim. W: Nadolska-Styczyńska, A. (red.), Zagrożenie tożsamości? Problematyka globalizacji w zainteresowaniach polskiej antropologii. Wrocław – Łódź: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Łódzki, 127–138.
Filip, E. T. (2005b). Ubiór jako element identyfikacji grupy na przykładzie kobiecego stroju z Wilamowic. W: Reszczyński, J. (red.), Dziedzictwo kulturowe Euroregionu Beskidy. Materiały z konferencji Przeszłość. Teraźniejszość. Przyszłość Euroregionu Beskidy. Bielsko-Biała: Wyższa Szkoła Administracji w Bielsku-Białej, 37–42.
Filip, E. T. (2009). Strój wilamowski. Wilamowice: Stowarzyszenie na rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego Miasta Wilamowice „Wilamowianie”.
Filip, E. T. (2011). Kultura ludowa mieszkańców Bielska i Białej pod koniec XIX i w początkach XX wieku. W: Panic, I. (red.), Bielsko-Biała. Monografia miasta. Tom III Bielsko od wojen śląskich do zakończenia I wojny światowej (1740–1918). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 345–419.
Filip, E. T. (2020). Stan badań. W: Chromik, B., Król, T., Małanicz-Przybylska, M. (red.) (2020). Wilamowianie i ich stroje. Centrum Zaangażowanych Badań nad Ciągłością Kulturową.
Giddens, A. (2004). Tradycja. przeł. A. Pawelec. Przegląd Polityczny 64, 110–114.
Hanika, J. (1929). Das Drümel, ein Beitrag zur Karpathendeutschen Trachtenkunde. Karpathenland 2, 149–158.
Hanika, J. (1937). Sudetendeutsche Volkstrachten. Reicherberg: F. Kraus.
Hanslik, E. (1909). Biala, eine deutsche Stadt in Galicien: Geographische Untersuchung des Stadtproblems. Wien, Teschen, Leipzig: K. Prochaska.
Ingold, T., Kurtilla, T. (2000). Perceiving the Environment in Finnish Lapland. Body and Society 6 (34).
Jungbauer, G. (1930). Sprachinselvolkskunde. W: Sudetendeutsche Zeitschrift für Volkskunde 3, 143–150, 196–204, 244–256.
Kantor, R. (1982). Ubiór – strój – kostium. Funkcje odzienia w tradycyjnej społeczności wiejskiej w XIX i w początkach XX w. na obszarze Polski. Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
Karasek, A. (1932). Ostschlesische Volkskunde. W: Das Deutschtum in Polnisch-Schlesien. Vogtland: Plauen.
Karasek-Langer, A. (1931). Drimlein und Schleier in Wilmesau. Ein Beitrag zur Trachtengeographie des beskidischen Raumes. Schaffen und Schauen 7 (5), 1–8.
Król, T. (2020a). Historia kobiecego stroju wilamowskiego do roku 1945. W: Chromik, B., Król, T., Małanicz-Przybylska, M. (red.) (2020). Wilamowianie i ich stroje. Centrum Zaangażowanych Badań nad Ciągłością Kulturową, 29–141.
Król, T. (2020b). Strój kobiecy we współczesności. W: Chromik, B., Król, T., Małanicz-Przybylska, M. (red.) (2020). Wilamowianie i ich stroje. Centrum Zaangażowanych Badań nad Ciągłością Kulturową, 215–327.
Krzyszpień, J. (2008). Jak nie pisać o stroju cieszyńskim: refleksje na temat monografii. Etnografia Polska, 53 (1), 43–72.
Kubica, G. (2020). Międzywojenna polska etnografia zaangażowana w debatę publiczną a dyskurs nacjonalistyczny. Studia Socjologiczne 3 (238), 135–159.
Kuhn, W. (1923). Die Tracht, ein Bild des Menschen. W: Kauder, V. (red.). Die deutsche Sprachinsel Bielitz-Biala. Plauen im Vogtland: Das junge Volk.
Kuhn, W. (1934). Deutsche Sprachinselforschung. Geschichte, Aufgaben, Verfahren. Plauen i.V. 1934 (Ostdeutsche Forschungen / Historische Gesellschaft im Wartheland 2).
Kuhn, W. (1940). Die Wilmesauer Frauentracht. Schlesische Blätter für Volkskunde 4.
Kuhn, W. (1984). Eine Jugend für die Sprachinselforschung. Erinnerungen. W: Neue Beiträge zur schlesischen Siedlungsgeschichte. Eine Aufsatzsammlung. Sigmaringen, 238–275.
Latosiński, J. (1909). Monografia miasteczka Wilamowic. Kraków: Górski.
Oficjalska, E. (2018). Tematyka stroju ludowego w publikacjach „Oberschlesien im Bild” w latach 1924–1936.
Pinkwinkler, A. (2009). Walter Kuhn (1903–1983) und der Bielitzer „Wandervogel e.V.“. Historisch-volkskundliche „Sprachinselforschung“ zwischen völkischem Pathos und politischer Indienstnahme. Zeitschrift für Volkskunde. Halbjahresschrift der Deutschen Gesellschaft für Volkskunde, 29–51.
Piskorz-Branekova, E. (2007). Polskie stroje ludowe. Część trzecia trzytomowego dzieła opisującego stroje noszone na terenie Polski. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza.
Schmidt-Lauber, B. (1993). Die abhängigen Herren. Deutsche Identität in Namibia. Münster: Lit.
Smólski, G. (1910). Kolonie i stosunki niemieckie w Galicyi. Kraków: Straż Polska.
Trebunia-Staszel, S. (2011). Strój górali podhalańskich. Milówka: Fundacja Braci Golec.
Trebunia-Staszel, S. (2015). Strój podhalański. Atlas Polskich Strojów Ludowych 46. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Turska, J. (1997). Polski haft ludowy. Warszawa: Rea.
Turska, J. (2012). Haft polski. Warszawa: Rea.
Wackwitz, A. (1932). Die deutsche Sprachinsel Anhalt-Gatsch in Oberschlesien in ihrer geschichtlichen Entwicklung. Plauen i. Vogtland: G. Wolff.
Weber-Kellermann, I. (1959). Zur Frage der interethnischen Beziehungen in der Sprachinselvolkskunde. W: Österreichische Zeitschrift für Volkskunde 62, 19–47.
Polska Akademia Nauk Polska
https://orcid.org/0000-0003-1408-6530
Tymoteusz Król, Wilamowianin, aktywista na rzecz rewitalizacji języka i kultury wilamowskiej, etnolog. Doktorant w Instytucie Slawistyki PAN, gdzie w ramach programu „Pogranicza, mniejszości, migracje” przygotowuje rozprawę doktorską dotyczącą relacji Wilamowian o powojennych prześladowaniach. Członek Stowarzyszenia „Wilamowianie” i Collegium Invisibile.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
PRAWA AUTORSKIE
Rocznik „Zeszyty Łużyckie” jest wydawany na licencji niewyłącznej: Creative Commons - Uznanie autorstwa 3.0 PL (CC-BY)
(https://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode). Przesłanie artykułu oznacza zgodę na jego udostępnienie na tej licencji. Licencja zostaje udzielona Wydawnictwom Uniwersytetu Warszawskiego na 5 lat (po upływie tego terminu przekształca się w zgodę udzieloną na czas nieoznaczony) na następujące pola eksploatacji:
• utrwalanie i zwielokrotnianie w dowolnej liczbie egzemplarzy (w tym w tłumaczeniu na inne języki) w znanych w dniu zawarcia niniejszego porozumienia technikach: drukiem w dowolnej formie, techniką cyfrową, techniką reprograficzną, za pomocą zapisu magnetycznego, zapisu na kliszy fotograficznej, oraz wprowadzania egzemplarzy do obrotu;
• wprowadzanie do sieci komputerowej Wydawcy;
• publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, a w szczególności rozpowszechnianie w sieciach informatycznych, w tym komputerowych (Internet, sieci lokalne), telefonicznych oraz innych znanych w chwili zawarcia niniejszej umowy;
• najem, użyczanie;
• nadawanie za pomocą wizji i/lub fonii przewodowej albo bezprzewodowej przez stacje naziemne bądź satelitarne;
• kopiowanie i powielanie w technologiach fotomechanicznych lub innych znanych w dniu zawarcia porozumienia;
• publiczne odtwarzanie;
• wykorzystywanie do celów reklamowych i promocyjnych, w tym w sieciach informatycznych.
