2024-05-19

Celem przygotowywanego numeru tematycznego pisma „Zeszyty Łużyckie” jest namysł nad różnymi formami poszukiwania, przeżywania i manifestowania religijnej i/lub duchowej niezależności (spiritual independence). Zjawiska te chcemy przedstawić z perspektywy mniejszościowej, mając na myśli zarówno mniejszości konfesyjne, jak i duchowo zorientowane mniejszości światopoglądowe, a także grupy funkcjonujące w obrębie tradycyjnych instytucji religijnych, ale wzywające do ich samooczyszczenia i/lub modernizacji. Istotny jest dla nas również fakt, iż działania w imię ideałów puryfikacyjnych lub emancypacyjnych odczytywane są nierzadko jako akty apostazji, stając się ważnym elementem przemian społecznych.

Dla problematyki poszukiwań duchowej niezależności znaczenie mają nie tylko kwestie doktrynalne i społeczne, ale także konkretne wydarzenia polityczne. Kolejny rok wojny w Ukrainie pokazuje, że religia ponownie stała się szczególnie ważnym czynnikiem tożsamościowym. Wróciwszy do oficjalnego dyskursu politycznego, niejako „wylewa” się ze sfery prywatnej, gdzie – wydawało się – została trwale umieszczona w wyniku procesów sekularyzacyjnych.

W nowych warunkach powstaje pytanie, w jakim stopniu tradycyjne denominacje religijne wpływają na narracje tożsamościowe? W jakim stopniu wojna i napięcia polityczne nasilają proces dywersyfikacji dominujących dotychczas wyznań (np. prawosławia), inicjując lub wzmacniając pojawianie się niezależnych nurtów duchowych czy po prostu takie praktykowanie religijności, które narusza spójność teologiczną i/lub instytucjonalną? Czy praktyki duchowe w sytuacji coraz bardziej skomplikowanych relacji w skali globalnej nie rozbijają wielkich religii na lokalne „fabryki absolutu”, by posłużyć się tytułem powieści Karla Čapka?

Istotnym elementem poszukiwań duchowej niezależności stają się alternatywne formy kontaktu z tym, co rozpoznawane jest jako nadprzyrodzone. Za przykład może tu posłużyć słowiański neopoganizm czy też futurologie, urastające do miana futureligii. Jak zauważył Tomaš Halík upowszechnia się „cosizm”, czyli wiara, że COŚ istnieje, że można mieć z tym namacalny kontakt i zaspokajać prywatne potrzeby ochrony i sensu istnienia za pomocą amuletów, kontaktu z wróżbitami, korzystania z przedmiotów magicznych, słowem z jakiejś formy prywatnego rozumienia Siły Wyższej. Zdaniem Halíka tak powstaje „szczelina transcendencji”, dzięki której ci, którzy nie odnajdują się we współczesnym Kościele/Kościołach, nie są mimo to wykluczeni ze sfery nadprzyrodzonego.

W kontekście tego, co wydawać się może „religijnym marketem”, zupełnie inny wymiar i cenę ma poszukiwanie duchowej niezależności przez te mniejszości religijne, których wyznawcy żyją w krajach całkowicie zdominowanych przez jedno wyznanie – uznane za tradycyjne, oficjalne lub wręcz państwowe. Tam bycie w duchowej mniejszości nierzadko łączy się z uzasadnionym poczuciem zagrożenia. Dlatego też chcemy położyć nacisk na to, iż sytuacja mniejszości duchowych/religijnych, także w krajach słowiańskich, jest w istocie różnorodna, niejako rozpięta więc między dwoma biegunami: bycia mniejszością z wyboru, która w danym obszarze swobodnie egzystuje na liberalnej i inkluzyjnej światopoglądowej mapie, i bycia mniejszością, która boryka się z mniej lub bardziej groźną ekskluzją, a nawet prześladowaniami.

Współcześnie w wyniku postępującego rozwarstwienia ekonomicznego i społecznego, które dotyka także kraje rozwinięte (np. Francję czy Niemcy) i nie odnosi się tylko do imigrantów, ale też do rodzimej ludności, zwłaszcza osób młodych, „materialny raj” stał się mało dostępny. Powstaje pytanie, ku czemu zwracają się ludzie pragnący znaleźć sens i uzasadnienie egzystencji (po)nowoczesnej, a więc naznaczonej procesami sekularyzacji i deinstytucjonalizacji przeżycia religijnego? Charles Taylor w swym fundamentalnym dziele A Secular Age powiązał doświadczenia pełni (fullness) z codziennym życiem i jego praktykami. Pełnia oznacza tu nasycenie istnienia bogactwem, ale głębszym i odmiennym od tego, które wynika z wygody materialnej. Podkreślił wielowymiarowość tego stanu: może być ono przelotnym, mglistym przeczuciem, albo może zyskiwać trwałość poprzez osadzenie w duchowym światopoglądzie; może mieć charakter religijny lub po prostu oznaczać otwieranie się na transcendencję bez doktrynalnego stempla. Takie doświadczenie może posiadać wymiar indywidualny, ale też może być przeżywane w mniej czy bardziej elitarnej grupie współwyznawców. To szerokie spectrum doświadczania pełni okazuje się wykraczać poza tradycyjne podziały na to, co religijne i niereligijne, na co szczególnie mocno wskazuje myśl postsekularna, która zadomowiła się już w refleksji humanistycznej, także w Polsce.

W kulturach słowiańskich relacja między oficjalnymi religiami instytucjonalnymi a procesami zeświecczenia przebiegała inaczej niż w kręgu zachodnioeuropejskim z uwagi na odmienne warunki historyczno-społeczne. Wielowiekowa często zależność polityczna, wielowyznaniowość, złożone struktury kulturowe, wreszcie komunizm miały tu zasadniczy wpływ. Później niż na Zachodzie obserwowano dobrowolny, niewymuszony polityką państwa odpływ od tzw. wielkich religii i krytykę tradycyjnych instytucji kościelnych. Procesy te nie prowadzają jednak do powstania zjawisk, które daleko wykraczają poza prostą opozycję teizm – ateizm. Jeśli za przykład wziąć przypadek czeski, to obojętności, a nawet niechęci do oficjalnych Kościołów i wyznań towarzyszy rozkwit duchowości czy religijności „mniejszościowej”, a więc odpowiadającej na spirytualne potrzeby człowieka w sposób niezależny od tradycyjnego zaspokajania takich pragnień. Jesteśmy przekonani, że zmapowanie podobnych praktyk na obszarze słowiańskim, choć nie tylko tam, przyniesie obraz zróżnicowany i różnorodny ze względu na odmienne tradycje konfesyjne, praktyki kulturowe, a także sytuację polityczno-społeczną.

 

Zapraszamy do publikacji autorów badających różnorodne formy dążenia do duchowej niezależności oraz artykułowania i rozumienia doświadczenia pełni. Interesuje nas mniejszościowy charakter takich dążeń, zarówno w ich wymiarze światopoglądowym, społeczno-politycznym i instytucjonalnym.

Wśród zagadnień, które chcielibyśmy podjąć w niniejszym tomie, są m.in.:

- przekonania i praktyki kulturowe mniejszości religijnych/konfesyjnych/światopoglądowych

- manifesty duchowej niezależności

- artykulacje nowej duchowości (wyrażane także w literaturze i sztuce)

- doświadczenia apostazji

- religijność w warunkach zagrożenia: wojennego, politycznego

- życie codzienne mniejszości religijnych

- ruchy odnowy duchowej

- neopoganizm i futureligie

- kultura jako „sejsmograf” religijnych przemian i wstrząsów.

Na propozycje artykułów (w języku polskim lub angielskim) czekamy do 30 października 2024 r.

Temat (tytuł) artykułu prosimy zgłosić uprzednio – do 30 czerwca 2024 roku. Informację o przyjęciu zgłoszenia otrzymają Państwo do 15 lipca.

Autorzy/autorki zaakceptowanych propozycji powinni przesłać swoje prace za pośrednictwem platformy open journals: https://www.journals.polon.uw.edu.pl/index.php/zl/index lub mailowo na adresy redaktorek tomu:

Danuta Sosnowska (Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej, Uniwersytet Warszawski), d.sosnowska@uw.edu.pl,

Ewelina Drzewiecka (Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk), ewelina.drzewiecka@ispan.edu.pl.

62. numer czasopisma „Zeszyty Łużyckie” zostanie opracowany we współpracy z Komisją Badań Porównawczych Literatur Słowiańskich przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów.