O antologizowaniu w drugiej połowie XIX wieku (na marginesie antologii Władysława Bełzy)
Abstrakt
Artykuł ukazuje sytuację antologii na ziemiach polskich w drugiej połowie XIX w. Autorka analizuje ówczesne rozumienie roli antologisty i wskazuje na istnienie zależności między dziewiętnastowieczną antologią a uwarunkowaniami społeczno-politycznymi, nakładającymi na literaturę i jej wydawców obowiązki patriotyczno-wychowawcze. Konsekwencją takiego podejścia było m.in. zaliczenie antologii do książek normotwórczych i nadanie jej roli „zbioru pomocniczego do historii literatury”, który przez teksty literackie (obudowane stosownym komentarzem) objaśnia proces historycznoliteracki. W modelu realizowanym przez Władysława Bełzę antologia umacniała poczucie przynależności narodowej, wskazując na dzieła ważne w polskiej kulturze, a dodatkowo − za pośrednictwem literatury − zapoznawała czytelnika z historią i propagowała hasła programu pozytywistycznego (np. asymilacji Żydów). Praktyka wyprzedzała świadomość teoretyczną gatunku, wówczas niewielką. Bełza, wydając antologie, stawał przed dylematami znanymi wszystkim antologistom: dokonywał wyboru kryterium organizującego całość, a potem autorów i tekstów. I choć jako antologista nie objaśniał swoich wyborów ani roli, jaką przypisywał antologii, jego wkład w rozwój rynku antologii w Polsce, jak i refleksji nad zjawiskiem antologizowania wydają się trudne do przecenienia.
Słowa kluczowe
antologia; XIX wiek; Władysław Bełza; historia literatury
Bibliografia
Album pamiątkowe Adama Mickiewicza, wyd. Władysław Piast [Władysław Bełza], Lwów 1889.
Antologia obca. Wybór najcelniejszych utworów poetów cudzoziemskich, zestawił autor Antologii polskiej [Władysław Bełza], Lwów 1882.
Antologia polska. Wybór najcelniejszych utworów poetów polskich, zestawił W. Bełza, Lwów 1880.
Bartmiński, Jerzy, Streszczenie w aspekcie typologii tekstów, w: Typy tekstów. Zbiór studiów, red. T. Dobrzyńska, Warszawa 1992, s. 7−14.
Chmielowski, Piotr, Metodyka historii literatury polskiej, Warszawa 1900 [1899].
Dunin, Janusz, Rozwój cech wydawniczych polskiej książki literackiej XIX i XX wieku, oprac., wstępem poprzedził i podał do druku J. Ladorucki, wyd. 2, Łódź 2018.
Eliot, Thomas Stearns, Szkice literackie, red., wybór, przedmowa i przypisy W. Chwalewik, tłum. H. Pręczkowska, M. Żurowski, W. Chwalewik, Warszawa 1963.
Encyklopedia powszechna, t.1 (A−Aos), nakład, druk i własność S. Orgelbranda, Warszawa 1859.
Encyklopedia powszechna, t. 18 (Wybrzeże−Żyzmory), nakład, druk i własność S. Orgelbranda, Warszawa 1868.
Encyklopedia wiedzy o książce, red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski, Wrocław−Warszawa 1971.
H. B. [Henryk Biegeleisen], Piśmiennictwo krajowe i zagraniczne. „Antologia obca”. Wybór najcelniejszych utworów poetów cudzoziemskich, „Biblioteka Warszawska” 1883, t. 1, s. 133−136.
Hoszowska, Mariola, Działalność Macierzy Polskiej we Lwowie w latach 1882−1894, „Galicja. Materiały i Studia” 2015, nr 1, s. 134−152.
Jeske-Choiński, Teodor, Zbiorniki, „Kurier Warszawski” 1886, nr 71b, s. 2.
Kobieta w poezji polskiej. Głosy poetów o kobiecie, przez autora Antologii polskiej, Kraków 1885.
Kokoszka, Magdalena, Antologia niemożliwa. Przypadek „Słojów zadrzewnych” Tymoteusza Karpowicza, Katowice 2011.
Kokoszka, Magdalena, Wybory autorskie. Przyczynek do charakterystyki zjawiska, w: Antologia literacka. Przemiany, ekspansja i perspektywy gatunku, seria 1, red. M. Kokoszka, B. Szałasta-Rogowska, Katowice 2017, s. 50−61.
Konopka, Maria, Ruch księgarsko-wydawniczy Lwowa w latach autonomii, w: Kraków − Lwów. Książki, czasopisma, biblioteki XIX i XX wieku, t. 4, red. J. Jarowiecki, Kraków 1999, s. 22−33.
Kornhauser, Julian, Antologia jako projekt historycznoliteracki, „Pamiętnik Słowiański” 2005, nr 54, z. 1, s. 123−129.
Kozłowski, Władysław M., Jak czytać utwory piękna. Literatura piękna jako źródło wykształcenia, Warszawa 1909.
Księga aforyzmów, myśli, zdań, uwag i sentencji ze stu pisarzy polskich wybranych, przez Władysława Piasta [Władysława Bełzę], Lwów 1885.
Kulka, Bronisława, Edukacja polonistyczna w szkole średniej w latach 1870−1918. Wybrane uwarunkowania, cz. 1, Częstochowa 2005.
Lachman, Magdalena, Od literatury do muzeum (i z powrotem). Wokół literackich i literaturoznawczych aspektów muzeologii, w: Literatura i wiedza, red. W. Bolecki i E. Dąbrowska, Warszawa 2006, s. 459−479.
Literatura i wychowanie. Z dziejów edukacji literackiej w Galicji, red. M. Inglot, Wrocław 1983.
Loewe, Iwona, Gatunki paratekstowe w komunikacji medialnej, Katowice 2007.
Makowski, Adam, Metoda krytycznoliteracka Piotra Chmielowskiego, Warszawa 2001.
Nawarecki, Aleksander, Antologia jako „gatunek koronny” naszych czasów, w: Antologia literacka. Przemiany, ekspansja i perspektywy gatunku, seria 1, red. M. Kokoszka, B. Szałasta-Rogowska, Katowice 2017.
Ojczyzna w pieśniach poetów polskich. Głosy poetów o Polsce, zebrał W. Bełza, Lwów 1901.
P. Ch. [Piotr Chmielowski], Antologia, w: Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, [seria 1], wyd. S. Sikorski, t. 3, Warszawa 1890.
Paja, Agnieszka, XIX. Tożsamość czytelniczki, Warszawa 2016.
Pąkciński, Marek, Hipostazy ciągłości. Nowoczesne historie literatury a ekskluzywna tożsamość narodowa, w: Historie literatury polskiej 1864−1914, red. U. Kowalczuk i Ł. Książyk, Warszawa 2015, s. 33−50.
Słowiński, Lech, Nauka literatury polskiej w szkole średniej w latach 1795−1914, Warszawa 1975.
Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1: A−G, Warszawa 1900.
Słownik języka polskiego, red. Samuel Bogumił Linde, t. 1, cz. 1: A−F, Warszawa 1807.
Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 7: Pri−R, Warszawa 1965.
Sobieski w poezji polskiej. Głosy poetów polskich o bohaterskim obrońcy Wiednia, zastawił autor Antologii polskiej [Władysław Bełza], Lwów 1883.
Spasowicz, Włodzimierz, Studia z natury, Wilno 1881.
Ulicka, Danuta, Przemoc czytanek. O gatunku antologii, w: Współczesne dyskursy konfliktu. Literatura − Język − Kultura, red. W. Bolecki, W. Soliński, M. Gorczyński, Warszawa 2015.
Wasi rówieśnicy. 24 obrazków z młodości sławnych ludzi w Polsce, z pism najlepszych autorów wybrał i wstępem poprzedził W. Bełza, Lwów 1885.
Wysłouch, Seweryna, Ilustracja a interpretacja (na podstawie ilustracji do „Pana Tadeusza”), „Studia Polonistyczne” 1985, t. 13.
Zdanowicz, Anna, „Złota przędza poetów i prozaików polskich” (1883−1887) jako projekt popularyzatorski i historycznoliteracki, w: Historie literatury polskiej 1864−1914, red. U. Kowalczuk i Ł. Książyk, Warszawa 2015, s. 253−270.
Złote ziarna zebrane z dzieł pisarzy polskich, przez W. Bełzę, Poznań 1907.
Zorjan [Edward Sedlaczek], Kronika literacka, „Dwutygodnik dla Kobiet” 1882, nr 12.
Żydzi w poezji polskiej. Głosy poetów polskich o Żydach, zebrał W. Bełza, wyd. 2, Lwów 1906.
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Polska
https://orcid.org/0000-0003-4962-962X
dr hab., prof. Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie; absolwentka filologii polskiej, studium dziennikarskiego i studiów podyplomowych z zakresu prawa autorskiego, wydawniczego i prasowego. Badaczka pozytywizmu, autorka książek Adam Bełcikowski − pisarz i historyk literatury (2005), Poglądy ideowo-estetyczne Stanisława Tarnowskiego (2016) i Kraków literacki w XIX wieku. Szkice (współautor Tadeusz Budrewicz, 2019), artykułów drukowanych w czasopismach naukowych i pracach zbiorowych, współredaktorka tomów zbiorowych, inicjatorka i współorganizatorka konferencji naukowych o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym. Zastępca redaktora naczelnego czasopisma „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria”.
Wszystkie artykuły prezentowane na łamach „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” są publikowane w otwartym dostępie na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa wersja 3.0 (CC-BY) 
