Autorytet księcia Adama Jerzego Czartoryskiego w teatrze opinii między 1834 a 1861 rokiem
Abstrakt
Biografia publiczna Adama Jerzego Czartoryskiego stanowi wymowny przykład kłopotów z władzą i autorytetem charakterystycznych dla epoki rozbiorowej, zwłaszcza zaś w warunkach emigracyjnych. Burzliwe perypetie reputacji księcia dają poznać, jak trudno było wówczas wzbudzić i utrzymać zaufanie społeczne, a także jak łatwo przychodziło upaść w oczach opinii publicznej. Przywództwo w warunkach emigracyjnych nie miało bowiem legalnego umocowania, było możliwe jedynie dzięki publicznemu demonstrowaniu dobrowolnego uznania dla autorytetu. Na emigracyjną część życia księcia przypadają tak skrajnie różne akty opiniotwórcze względem jego pozycji jak ogłoszenie go „nieprzyjacielem emigracji” (1834), parę lat później zaś – „królem de facto” (1839). Ekscesy tego rodzaju nie przeszkodziły wyrażanemu po zgonie Czartoryskiego w 1861 r. uznaniu dla niego jako autorytetu moralnego. Wynikało to jednak nie z wyważonej oceny jego postawy czy dokonań, lecz bezpośrednio z potrzeby chwili. Obchody żałobne posłużyły za pretekst do manifestacji patriotyczno-religijnych, które raz po raz wówczas organizowano, wykorzystując ku temu m.in. rocznice historyczne i pogrzeby. Każda z trzech omówionych niżej inicjatyw wizerunkowych miała własną dramaturgię, tworzyła osobną sieć relacji. Ogląd trzech spektakularnych momentów w biografii publicznej księcia daje wyobrażenie, jak dalece rozbiorowe życie publiczne, w szczególności emigracyjne, miało charakter nieciągły, ekscesywny, uwikłany w dynamikę propagandowo-dyplomatycznej wojny, toczonej przeważnie na papierze, ale często brudnej i bezwzględnej.
Słowa kluczowe
biografia publiczna; Adam Jerzy Czartoryski; emigracja polityczna po 1831 r.; opinia publiczna; reputacja
Bibliografia
Akt z roku 1834 przeciw Adamowi Czartoryskiemu wyobrazicielowi systemu polskiej arystokracji, Poitiers 1839.
Akt z roku 1834 przeciw Adamowi Czartoryskiemu, wyobrazicielowi systemu polskiej arystokracji, „Demokrata Polski” 1840, t. 2, s. 203–205.
Arendt, Hannah, Co to jest autorytet?, w: eadem, Między czasem minionym a przyszłym. Osiem ćwiczeń z myśli politycznej, tłum. M. Godyń, W. Madej, Warszawa 1994.
[Czartoryski, Adam Jerzy], Mowy księcia Adama Czartoryskiego od roku 1838–1847, Paryż 1847.
Czartoryski, Adam Jerzy, Żywot J. U. Niemcewicza, Paryż 1860.
„Czas” 1861, nr 161, s. 3; nr 162, s. 1; nr 165, s. 2; nr 166, s. 1; nr 167, s. 1–2; nr 171, s. 1–2; nr 174, s. 1; nr 176, s. 1; nr 180, s. 3.
Dąbrowicz, Elżbieta, Galeria ojców. Autorytet publiczny w literaturze polskiej lat 1800–1861, Białystok 2009.
Deklaracja co do Czartoryskiego z odmienną redakcją, „Nowa Polska” [1834], t. 3, półark. 7–10, s. 276–277.
„Demokrata Polski” 1838, t. 1, s. 195–196.
Dzieduszycki, Maurycy, Opinia publiczna, „Czas. Dodatek Miesięczny” 1856, t. 2, [z. 1], s. 3–27.
„Dziennik Literacki” 1861, nr 58, s. 461–462.
„Dziennik Poznański” 1861, nr 162, s. 1; nr 164, s. 1–2; nr 175, s. 2–3; 186, s. 4; nr 195, s. 2.
„Gazeta Warszawska” 1861, nr 173, s. 1; nr 175, s. 1.
Głębocki, Henryk, „Diabeł Asmodeusz” w niebieskich binoklach i kraj przyszłości. Hr. Adam Gurowski i Rosja, Kraków 2012.
Handelsman,Marceli, Książę Adam Czartoryski, „Przegląd Współczesny” 1938, t. 65, nr 6, s. 42, 44.
Jenerał Zamoyski 1803–1868, t. 4, Poznań 1930.
J. O. [Osiecki, Jan], Ks. Adam Czartoryski, „Postęp” 1861, nr 9, s. 66–67.
Kilka słów z powodu dzieła pana Colson, „Dziennik Narodowy” 1841, nr 4, s. 13–15.
Kozanecki, Tadeusz, Maurycy Mochnacki i obóz Czartoryskiego (Inedita z września – listopada 1834 r.), „Przegląd Historyczny” 1956, nr 4, s. 721–765.
„Kraj i Emigracja” 1839, z. 9 [s.p.].
„Kronika Emigracji Polskiej” 1834, t. 2, ark. 2, s. 24–26; t. 2, ark. 10, s. 138–140; 1837, t. 5, s. 380.
Krystek, Jędrzej, Makryna Mieczysławska w utworach i dokumentach polskiego romantyzmu, https://bip.amu.edu.pl/__data/assets/pdf_file/0036/393975/Krystek-Jedrzej_rozprawa-doktorska.pdf (d.d. 12.01.2024).
Kuk, Leszek, Orientacja słowiańska w myśli politycznej Wielkiej Emigracji (do wybuchu wojny krymskiej). Geneza, uwarunkowania, podstawowe koncepcje, Toruń 1996.
Kukiel, Marian, Czartoryski a jedność Europy 1770–1861, Lublin 2008.
Kukiel, Marian, Czartoryski and European Unity 1770–1861, Princeton 1955.
Lescoeur, Louis, L’eglise catholique en Pologne sous governement russe, Paris 1860.
Lescoeur, Louis, Le prince Adam Czartoryski, „L’Ami de la Religion” 1861, tome 10, s. 179–182.
Ludwik Nabielak do Maurycego Mochnackiego z powodu pism auxerskich, oprac. Z. Wójcicka, „Napis” 2001, seria 7, s. 439–452.
Łoziński, Bronisław, Opinia publiczna, Kraków 1873.
Montalembert, Charles de, Naród w żałobie, tłum. A. Prusinowski, Grodzisk 1861.
„Nowa Polska” [1834], t. 3, półark. 1–2, s. 247.
Odezwa do rodaków w kraju i za granicą o składkę na pomnik dla ks. Adama Czartoryskiego, „Głos Wolny” 1866, nr 105, s. 424–426.
[Orpiszewski, Ludwik], Kilka słów o rozprawie Janusza Woronicza: „O monarchii i dynastii w Polsce”, „Trzeci Maj” 1839, nr 1, s. 2–4.
Oświadczenie polskiej Emigracji, „Nowa Polska” [1834], t. 3, półark. 7–10, s. 265–280.
Pańpuch, Zbigniew, Początki rozumienia autorytetu w starożytności, „Człowiek w Kulturze” 2011/2012, nr 22, s. 167–206.
„Postęp” 1861, nr 1–9, s. 1–2; 10–11; 18–19; 26–28; 34–35; 42–43; 51; 58–59; 66–67.
„Przegląd Powszechny” 1861, nr 63, s. 1.
„Przegląd Poznański” 1861, t. 32, s. 214–223.
„Przegląd Rzeczy Polskich” 1861, z. 8, s. 1–2.
Rocznica 29 listopada, „Nowa Polska” [1834], t. 3, półark. 11–12, s. 285–287.
Rysiewicz, Mikołaj, Monarchia, lud, religia: monarchizm konserwatywnych środowisk politycznych wielkiej emigracji w latach 1831–1848, Kraków 2015.
Sztompka, Piotr, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Kraków 2007.
[Viel-Castel, Louis de], Dyplomata polski z XIX wieku (książę Adam Czartoryski), Kraków 1863.
Woronicz, Janusz, Rzecz o monarchii i dynastii w Polsce, Paryż 1839.
Wójcicka, Zofia, Dwaj przeciwnicy ideowi: Ludwik Nabielak i Maurycy Mochnacki, „Napis” 2001, seria 7, s. 417–437.
Wypis z listu znad granic polskich, 1834, t. 1, ark. 14, s. 225–230.
Wyrok ogółu szczegółowego w Poitiers przeciw ks. Czartoryskiemu, „Kronika Emigracji Polskiej” 1834, t. 1, ark. 14, s. 254–256.
Uniwersytet w Białymstoku Polska
https://orcid.org/0000-0001-7284-2248
prof. dr hab., Uniwersytet w Białymstoku. Zajmuje się literaturą polską w perspektywie życia publicznego, zróżnicowaniem regionalnym piśmiennictwa na ziemiach polskich, epistolografią i biografistyką. Autorka książek: Cyprian Norwid. Osoby i listy (1997); Galeria ojców. Autorytet publiczny w literaturze polskiej lat 1800–1861 (2009); Cenzura na gruzach. Szkice o literackich świadectwach życia w PRL-u (2017); Romantyzm ziemi przechodów. Próby terytorialnej historii literatury (2019).
Wszystkie artykuły prezentowane na łamach „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” są publikowane w otwartym dostępie na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa wersja 3.0 (CC-BY) 
