Figura autorytetu w czasach ponowoczesnych. Twórczość Olgi Tokarczuk wobec zwrotu etycznego
Abstrakt
Artykuł przedstawia analizę pojęcia autorytetu w kontekście twórczości Olgi Tokarczuk oraz zwrotu etycznego. Rozważania obejmują zmiany w postrzeganiu figury autorytetu, które mają związek z postmodernistycznymi teoriami kwestionującymi tradycyjne i dotąd ustabilizowane kategorie oraz idee. Powiązanie autorytetu z figurą autora oraz etycznym wymiarem lektury pozwala przyjrzeć się jego roli we współczesnej literaturze. W utworach Olgi Tokarczuk, pisarki społecznie zaangażowanej, autorytet przejawia się np. w koncepcji czwartoosobowego narratora. Nacisk zostaje położony na związek tej figury z takimi terminami jak „odpowiedzialność”, „empatia” czy „czułość”. Stanowią one bowiem fundament etycznej refleksji. Z analizy utworów noblistki wyłania się typ autorytetu określany mianem alternatywnego bądź symbolicznego, który nie pełni funkcji nośnika wartości i postaw uznawanych za moralne, lecz dąży do przedstawiania rozmaitych, alternatywnych wizji świata, a w konsekwencji również do poszerzania wrażliwości czytelnika wobec Innego.
Słowa kluczowe
autorytet; zwrot etyczny; Olga Tokarczuk; odpowiedzialność; czułość; figura Innego
Bibliografia
Adamiak, Marcin, Autor – dzieło – czytelnik: trzy wymiary zwrotu etycznego w literaturoznawstwie ponowoczesnym, w: Filozofia i etyka interpretacji, red. A. F. Kola, A. Szahaj, Kraków 2007.
Arendt, Hannah, Co to jest autorytet?, w: eadem, Między czasem minionym a przyszłym. Osiem ćwiczeń z myśli politycznej, tłum. M. Godyń, W. Madej, wstęp P. Śpiewak, Warszawa 1994.
Attridge, Derek, Odpowiedzialność i etyka, w: idem, Jednostkowość literatury, tłum. P. Mościcki, Kraków 2007.
‘Autorytet’, w: Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki, https://wsjp.pl/haslo/podglad/5808/autorytet (d.d. 14.04.2023).
Bauman, Zygmunt, Wprowadzenie. W poszukiwaniu ładu, w: idem, Wieloznaczność nowoczesna. Nowoczesność wieloznaczna, tłum. J. Bauman, Warszawa 1995.
Czapliński, Przemysław, Ślady przełomu. O prozie polskiej 1976–1996, Kraków 1997.
Dąbrowski, Mieczysław, Etyczny wygłos interpretacji. Rozumienie, warunki, sens, w: Filozofia i etyka interpretacji, red. A. F. Kola, A. Szahaj, Kraków 2007.
Dęboróg-Bylczyński, Maciej, Autorytet artysty ponowoczesnego, „Er(r)go. Teoria – Literatura – Kultura” 2016, nr 32, s. 119–128.
Dolphijn, Rick, Tuin, Iris van der, Nowy materializm. Wywiady i kartografie, tłum. J. Czajka et al., Gdańsk–Poznań–Warszawa 2018.
Dunin, Kinga, Pisarka, w: O. Tokarczuk, Moment niedźwiedzia, Warszawa 2012.
Głąb, Anna, Rozum w świecie praktyki. Poglądy filozoficzne Marthy C. Nussbaum, Warszawa 2010.
Głowiński, Michał, Porządek, chaos, znaczenie. Szkice o powieści współczesnej, Warszawa 1968.
Hopfinger, Maryla, Literatura między sztuką a komunikacją, w: Obraz literatury w komunikacji społecznej po roku ‘89, red. A. Werner, T. Żukowski, Warszawa 2013.
Juda-Mieloch, Małgorzata, O autorytecie, w: eadem, Na ramionach gigantów. Figura autorytetu w polskich współczesnych tekstach literaturoznawczych, Kraków 2008.
Kantner, Katarzyna, Jak działać za pomocą słów? Proza Olgi Tokarczuk jako dyskurs krytyczny, Kraków 2019.
Kantner, Katarzyna, Kim jest autor?, „Tekstualia” 2015, nr 3, s. 179–188.
Koza, Michał, Asceza, inność, nomadyzm. O dyskursach etycznych literatury polskiej po 1989 roku, Warszawa 2021.
Kwiatkowska, Henryka, Pedeutologia, Warszawa 2008.
Larenta, Anna, Przestrzenie „Ksiąg Jakubowych” Olgi Tokarczuk, w: Wyobraźnia przestrzenna w perspektywie geopoetyki, red. E. Konończuk et al., Białystok 2018.
Łapiński, Zdzisław, Postmodernizm – co to i po co?, „Teksty Drugie” 1993, nr 1, s. 74–86.
Łażewska, Dorota, „Drogi mistrz” czy „mistrz drogi”? Autorytet pedagogiczny w czasach postmoderny, w: Autorytet w wychowaniu i edukacji, red. eadem, Józefów 2013.
Markowski, Michał Paweł, „Przed prawem”. Interpretacja, literatura, etyka, „TekstyDrugie” 2002, nr 1–2, s. 32–50.
Markowski, Michał Paweł, Zwrot etyczny w badaniach literackich, „Pamiętnik Literacki” 2000, z. 1, s. 239–244.
Melosik, Zbyszko, Szkudlarek, Tomasz, Kultura, tożsamość i edukacja. Migotanie znaczeń, Kraków 1998.
Mitosek, Zofia, Mimesis krytyczna, „Pamiętnik Literacki” 1988, z. 3, s. 77–95.
Mościcki, Paweł, W stronę innego narcyzmu. Literatura, miłość, etyka, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 2006, nr 2, s. 239–259.
Nasiłowska, Anna, Historia i etyka, „Teksty Drugie” 2002, nr 1–2, s. 4–6.
Nussbaum, Martha, Love’s Knowledge. Essays on Philology and Literature, New York–Oxford 1990.
Rorty, Richard, Etyka zasad a etyka wrażliwości, tłum. D. Abriszewska, „Teksty Drugie” 2002, nr 1–2, s. 51–63.
Skrendo, Andrzej, Dwa typy krytyki etycznej i ich pogranicze, „Teksty Drugie” 2003, nr 2–3, s. 372–381.
Tokarczuk, Olga, Czuły narrator, Kraków 2020.
Tokarczuk, Olga, Dom dzienny, dom nocny, Kraków 2020.
Tokarczuk, Olga, Księgi Jakubowe, Kraków 2019.
Tokarczuk, Olga, Lalka i perła, Kraków 2022.
Tokarczuk, Olga, Opowiadania bizarne, Kraków 2018.
Tokarczuk, Olga, Prowadź swój pług przez kości umarłych, Kraków 2021.
Ulicka, Danuta, Między światami. Rzeczywistość w literaturze – literatura w rzeczywistości – rzeczywistość literatury, „Przestrzenie Teorii” 2017, nr 28, s. 21–75.
Ulicka, Danuta, O funkcji poznawczej „literatury” i „wiedzy o literaturze” (tezy do przyszłej antropologii literaturoznawstwa), „Teksty Drugie” 2005, nr 5, s. 26–40.
Witkowski, Lech, Wyzwania autorytetu w praktyce społecznej i kulturze symbolicznej, Kraków 2009.
Zieliński, Paweł, Rola nauczyciela w świetle założeń edukacji postmodernistycznej, „Prace Naukowe. Pedagogika” 2012, t. 21, s. 57–69.
Uniwersytet Warszawski Polska
https://orcid.org/0000-0002-0170-3264
mgr, Uniwersytet Warszawski. Doktorantka w Szkole Doktorskiej Nauk Humanistycznych UW, absolwentka filologii polskiej na Uniwersytecie Warszawskim oraz gender studies Instytutu Badań Literackich PAN. Publikowała w „Przeglądzie Humanistycznym”. Zajmuje się literaturą polską w kontekście teorii feministycznych, antropologicznych oraz postkolonialnych.
Wszystkie artykuły prezentowane na łamach „Prace Filologiczne. Literaturoznawstwo” są publikowane w otwartym dostępie na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa wersja 3.0 (CC-BY) 
