2024-06-11

Wokół zwrotu ludowego w literaturze i kulturze dla dzieci i młodzieży

W polskim dyskursie humanistycznym już od przynajmniej dekady regularnie problematyzowane są takie terminy jak „historia ludowa” czy „zwrot ludowy”. Katarzyna Chmielewska (2021, s. 307) zwraca uwagę, że „[h]istorie ludowe są zanurzone we współczesnym nurcie kulturowym, który budzi żywy oddźwięk społeczny”. Za ten swoisty „oddźwięk społeczny” uznać można szereg tekstów kultury, dla których centralnym punktem odniesienia jest kultura tradycyjna. W ich poczet zaliczyć można nie tylko m.in. Ludową historię Polski (2020) Adama Leszczyńskiego, Chłopki. Opowieść o naszych babkach (2023) Joanny Kuciel-Frydryszak, Nieprzezroczyste. Historie polskiej fotografii (2023) Agnieszki Pajączkowskiej, lecz także różnomedialne tematyzacje zagadnienia, by wspomnieć o filmach Chłopi (2023, reż. DK Welchman i Hugh Welchman), Kos (2023, reż. Paweł Maślona) i serialu 1670 (2023, reż. Maciej Buchwald i Konrad Kądziela).

Polskim folklorem i rodzimą kulturą tradycyjną interesują się także twórcy literatury dla dzieci i młodzieży, czego przykładami są z kolei publikacje wydane w serii „Beskid bez kitu” (2020–2023) Marii Strzeleckiej, Maryjki. Opowieści o Matce Boskiej (2021) Joanny Bednarek czy Między światem a zaświatem (2022) Katarzyny Jackowskiej-Enemuo. W najnowszym numerze chcemy więc przyjrzeć się sposobom, w jakie utwory te rekonstruują ludową historię i mechanizmy funkcjonowania kultury tradycyjnej, a także kreowanym w związku z tym modelom poznawczo-interpretacyjnym.

Zapraszamy do podjęcia próby eksplikacji tekstów kultury, które nie tylko na rozmaite sposoby przypominają o „świecie minionym”, lecz także stanowią przykład narracji perspektywicznych (Chmielewska 2021), próbujących oddać głos tym, którzy do tej pory byli z różnych względów tego głosu pozbawieni. Joanna i Ryszard Tomiccy (1975, s. 9) w drugiej połowie XX wieku pisali, że „[c]hłop kojarzy się z nędzą, prymitywizmem, zacofaniem i zabobonami. Co dobrego można o nim powiedzieć to tylko, że był uciskany, gnębiony i dyskryminowany”. Czy ta postawa i ujmująca ją w klamry formalno-interpretacyjne narracja uległy zmianie? W jaki sposób współczesne teksty kultury rekonstruują chłopski głos i doświadczenie chłopskie, a zwłaszcza – pomijane do tej pory – głos dziecka i doświadczenie dzieciństwa? I czy w ogóle taka rekonstrukcja jest możliwa? Jaki status w rozmaitych tekstowych konstrukcjach i rekonstrukcjach kultury tradycyjnej mają dziecko i nastolatek (Żołądź-Strzelczyk 2006; Wróblewska 2018)? Jaki charakter mają współczesne teksty kultury, skierowane do młodego odbiorcy, skoncentrowane na obrazowaniu wsi, zwyczajów i stosunków społecznych – postulatywny? Równościowo-emancypacyjny? A może propagandowy lub mitologizujący? W obliczu tych pytań badawczych zachęcamy także do krytycznej i podejrzliwej lektury tekstów problematyzujących rodzimą kulturę tradycyjną.

Warto rozpatrzeć także ogólny problem statusu kultury ludowej w przestrzeni kultury współczesnej i zweryfikować, czy słowa sformułowane przez Tomickich (1975, s. 8) blisko pięćdziesiąt lat temu są nadal aktualne: „Trudno powiedzieć […], że w społeczeństwie polskim rzetelna wiedza o kulturze ludowej jest dostatecznie upowszechniona”.

Zapraszamy do zgłaszania artykułów eksplorujących na przykład następujące obszary problemowe - w kontekście dzieciństwa i adolescencji:

• narracja ludowa, „narracja perspektywiczna” (Chmielewska 2021);
• ludowa historia, zwrot w stronę ludowości;
• postulatywno-równościowy i emancypacyjny charakter współczesnych tekstów;
• propagandowy obraz wsi w tekstach PRL-u, zmitologizowany obraz wsi w tekstach współczesnych;
• literacko-kulturowe obrazy wsi;
• gatunki ludowe – ich realizacje i transformacje (baśń, bajka ajtiologiczna, piosenka, gawęda, kołysanka itp.) (Ługowska 1981);
• dawne i współczesne realizacje obrzędów, rytuałów i zwyczajów tradycyjnych; obyczajowość ludowa;
• relacje między literaturą dla dzieci i literaturą dla ludu;
• obieg jarmarczno-odpustowy i dziecięco-młodzieżowy odbiorca;
• demonologia ludowa w tekstach literackich i audiowizualnych (Wróblewska 2014);
• dziecko wiejskie w świetle literatury dokumentu osobistego;
• zabawki i zabawy dziecka wiejskiego;
• dziecko wobec „światów” i „zaświatów” (Zadrożyńska 2000);
• edukacja, czytelnictwo, alfabetyzacja;
• sztuka ludowa, teksty wizualno-plastyczne, ikonotekst;
• dziecko wiejskie wobec fauny i flory;
• przemoc wobec dziecka wiejskiego, obowiązki i kary, wykluczenie, sieroctwo;
• proces adolescencji, inicjacja, rytuały przejścia;
• językowy obraz świata dziecka wiejskiego.

Gościnną redaktorką naukową numeru jest dr Kamila Kowalczyk.

Zachęcamy również do przesyłania tekstów niezwiązanych z tematem numeru do działów Rozmowy, Varia i Artykuły recenzyjne.

Termin zgłaszania artykułów: 02.01.2025 r.

Zgłoszenia poprzez platformę czasopisma: https://www.journals.polon.uw.edu.pl/index.php/dlk

Bibliografia

Chmielewska, K. (2021). Lud w perspektywie, perspektywa ludu. Teksty Drugie, 5, 293–309. https://doi.org/10.18318/td.2021.5.17.

Ługowska, J. (1981). Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.

Tomicka, J., Tomicki, R. (1975). Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.

Wróblewska, V. (2014). „Od potworów do znaków pustych”. Ludowe demony w polskiej literaturze dla dzieci. Wydawnictwo Naukowe UMK.

Wróblewska, V. (2018). Rola dziecka w tradycyjnej kulturze wsi polskiej. W: T. Smolińska (red.), Folklor dziecięcy. Między tradycją a współczesnością (s. 21–30). Małopolskie Centrum Kultury „Sokół”.

Zadrożyńska, A. (2000). Światy, zaświaty. O tradycji świętowań w Polsce. Wydawnictwo Książkowe Twój Styl.

Żołądź-Strzelczyk, D. (2006). Dziecko w dawnej Polsce. Wydawnictwo Poznańskie.